Аддзел сучаснай беларускай мовы

ГІСТОРЫЯ. КІРУНКІ ДЗЕЙНАСЦІ. ВЫНІКІ.

Аддзел сучаснай беларускай мовы створаны на базе кафедры жывой беларускай мовы, якая была заснавана на аснове камісіі па складанні слоўніка жывой беларускай мовы, дыялекталагічнай камісіі і камісіі па вывучэнні беларускай літаратурнай мовы. Відавочна, што менавіта апошняя найбольш блізкая па тых задачах, якія пастаянна ставяцца перад моваведамі краіны. У асобныя перыяды гэтыя задачы пашыраліся за кошт даследаванняў па тэрміналогіі, культуры мовы і фанетыцы беларускай мовы. У адпаведнасці са сваім прызначэннем аддзелу належыць прыярытэтнае становішча ў даследаванні пытанняў стану, развіцця і нармалізацыі сучаснай беларускай мовы. Менавіта ў гэтым аддзеле рыхтаваліся працы, якія на многія гады сталі нарматыўнымі даведнікамі для ўсіх карыстальнікаў літаратурнай мовы на тэрыторыі Беларусі.

          Упершыню сучасная назва спачатку сектара, а затым аддзела ўсталявалася, калі ў 1952 г. быў адноўлены Інстытут мовазнаўства як навукова-даследчая адзінка АН БССР.

          Важнейшай працай таго перыяду з’явіўся “Курс сучаснай беларускай літаратурнай мовы” ў трох частках, падрыхтаваны вялікім калектывам аўтараў, у склад якога ўваходзілі вядучыя супрацоўнікі Інстытута мовазнаўства, а таксама выкладчыкі Белдзяржуніверсітэта імя У.І. Леніна і Мінскага дзяржаўнага педагагічнага інстытута імя М. Горкага. Гэты курс адыграў выключную ролю ў павышэнні ўзроўню выкладання беларускай літаратурнай мовы ў ВНУ рэспублікі і быў першым вопытам напісання калектыўных работ абагульняючага характару. У адпаведнасці са структурай і зместам гэтага курса М.В. Бірыла, М.Г. Булахаў, С.С. Лапаў, П.П. Шуба выдалі “Зборнік практыкаванняў па сучаснай беларускай літаратурнай мове” (1959) заснаваны на багатым фактычным матэрыяле, які ахопліваў фанетыку, графіку, арфаграфію, правапіс, марфалогію, сінтаксіс і пунктуацыю.

          Буйной навукова-даследчай працай з’явілася распрацоўка праекта ўдасканалення і частковых змен існуючага беларускага правапісу, на першых этапах распрацоўкі якога прыняў удзел акадэмік Якуб Колас. Гэты праект зацверджаны Пастановай Савета Міністраў БССР ад 11.05.1957 г. № 249. На аснове гэтага праекта быў апублікаваны звод правіл “Правілы беларускай арфаграфіі і пунктуацыі”, які дзейнічаў да прыняцця новай рэдакцыі “Правіл беларускай арфаграфіі і пунктуацыі” (2008). Звод правіл быў падрыхтаваны пад кіраўніцтвам і пры непасрэдным удзеле акадэмікаў К. Крапівы, П.Ф. Глебкі і на той час кандыдатамі навук М.Г. Булахавым, П.М. Гапановічам, М.П. Лобанам, М.Р. Суднікам, П.П. Шубай.

          Важнейшай публікацыяй аддзела 1960-х гг. стала “Граматыка беларускай мовы” ў двух тамах. Том першы “Марфалогія” выйшаў з друку ў 1962 г. Яго аўтарамі з’яўляюцца: А.М. Базыленка, М.Г. Булахаў, Л.І. Бурак, П.М. Гапановіч, З.Ф. Краўчанка, Б.С. Лапаў, А.І. Наркевіч, П.П. Шуба. Агульнае кіраўніцтва аўтарскім калектывам ажыццяўляў М.Г. Булахаў – загадчык сектара. Другі том “Сінтаксіс” быў апублікаваны ў 1966 г., які падрыхтаваў той жа аўтарскі калектыў. Раздзел “Галоўныя члены сказа” напісаў І.К. Германовіч. У рэдагаванні тамоў прымаў непасрэдны ўдзел акадэмік К.К. Атраховіч.         

1960-я гг. характарызаваліся тым, што ўпершыню ў Беларусі былі разгорнуты даследаванні фанетычнага ладу сучаснай беларускай літаратурнай мовы. У інстытуце была створана лабараторыя эксперыментальнай фанетыкі (1969), якая разгарнула шырокія даследаванні артыкуляцыйнага, акустычнага, фаналагічнага і перцэптыўнага бакоў гукавой матэрыі беларускай мовы. Пазней лабараторыя была далучана да аддзела сучаснай беларускай мовы (1992). У лабараторыі абаранілі кандыдацкія, а затым і доктарскія дысертацыі А.І. Падлужны, В.М. Чэкман, Л.Ц. Выгонная, В.П. Русак. Ступені кандыдатаў навук атрымалі П.В. Садоўскі, А.М. Андрэеў, Н.М. Гардзей, В.Р. Бурлыка, І.Р. Бурлыка.

          З 1965 г. аддзел узначальваў акадэмік М.В. Бірыла, які да гэтага працяглы час быў загадчыкам сектара навуковай тэрміналогіі (1959). З прыходам новага кіраўніцтва крыху змянілася тэматыка аддзела, якая стала больш скіраванай ў бок культуры літаратурнай мовы і тэрміналогіі. У гэты час быў апублікаваны “Руска-беларускі слоўнік грамадска-палітычнай тэрміналогіі” пад рэдакцыяй М.В. Бірылы і М.Р. Судніка, складальнікі: М.В. Бірыла, Л.А. Ванковіч, А.І. Жураўскі, А.І. Кісялеўскі, Н.П. Колас, М.І. Крукоўскі, В.П. Лемцюгова, А.С. Сакалоўская, М.Р. Суднік, А.І. Яновіч (1970). Выйшлі буйнейшыя працы па анамастыцы М.В. Бірылы: трохтомная манаграфія “Беларуская антрапанімія”, якая складаецца з асобных кніг: “Уласныя імёны, імёны-мянушкі, імёны па бацьку, прозвішчы” (1966), “Прозвішчы, утвораныя ад апелятыўнай лексікі” (1969), “Структура ўласных мужчынскіх імён” (1982). У апошнія гады жыцця даследчык працаваў над чацвёртым томам “Беларускай антрапаніміі”, у які планавалася ўключыць уласныя асабовыя жаночыя імёны, “Слоўнік беларускіх прозвішчаў”, “Анамастыкон Вялікага Княства Літоўскага ХVІ ст.”. У прыведзеных манаграфіях і шэрагу іншых работ вучоны даследаваў лексічны склад, структуру і ўтваральную базу сучасных беларускіх прозвішчаў, эмацыянальна-ацэначныя формы як сучасных уласных асабовых імён, так і імён ХVІ–ХVІІІ стст., сучасную беларускую антрапанімічную сістэму і працэс яе фарміравання, тыпалогію славянскіх прозвішчаў, узаемасувязі беларускай антрапаніміі з антрапаніміяй рускай, украінскай, польскай, літоўскай моў. Па анамастычнай праблематыцы М.В. Бірыла выступаў з дакладамі на V–VІІ, ІХ Міжнародных з’ездах славістаў. Ён па праву лічыцца заснавальнікам новага ў беларускім мовазнаўстве кірунку – анамастыкі і заснавальнікам беларускай анамастычнай школы.

Пад кіраўніцтвам акадэміка М.В. Бірылы была разгорнута праца па стварэнні “Слоўніка мовы твораў Якуба Коласа”, якая, на жаль, да гэтага часу засталася незавершанай. Па гэтых матэрыялах выйшлі асобныя выданні: “Анамастычны слоўнік твораў Якуба Коласа” / пад рэдакцыяй М.В. Бірылы, укладальнікі: Г.У. Арашонкава, В.А. Бабкова, Л.С. Дашкевіч, В.Г. Зялёнка, Л.А. Ліхадзіеўская, Т.П. Піліповіч, Н.А. Чабатар (1990); “Фразеалагічны слоўнік мовы твораў Якуба Коласа” / пад рэдакцыяй А.С. Аксамітава, укладальнікі: С.К. Берднік, Я.М. Камароўскі, Е.С. Мяцельская (1993); “Тлумачальны слоўнік адметнай лексікі ў творах Якуба Коласа”, укладальнікі: Г.У. Арашонкава, Н.А. Чабатар (2003); “Слоўнік лексічных варыянтаў у мове твораў Якуба Коласа”, укладальнікі: А.М. Астапчук, І.В. Галавіна, Н.М. Даўгулевіч, Л.А. Ліхадзіеўская, В.П. Русак, В.Л. Татур, В.І. Уласевіч, Н.А. Чабатар (2012). Слоўнікавы састаў мовы твораў Якуба Коласа з’яўляецца часткай лексічнага багацця беларускай літаратурнай мовы, а таму працягваецца актыўнае вывучэнне творчай спадчыны народнага пісьменніка.

Істотную ролю ў захаванні адзінства лексічных, граматычных, правапісных і арфаэпічных норм беларускай літаратурнай мовы адыграў зборнік “Сучасная беларуская мова. Пытанні культуры мовы” (1973).

У 1980-я гг. буйнейшымі працамі аддзела з’явіліся “Беларуская граматыка. У 2 ч. Ч. 1. Фаналогія. Арфаэпія. Марфалогія. Словаўтварэнне. Націск; Ч. 2. Сінтаксіс” (1985; 1986) і нарматыўны “Слоўнік беларускай мовы” (1987). Іх ініцыятарам і навуковым кіраўніком быў М.В. Бірыла. Гэтыя працы адыгралі важную ролю ў нармалізацыі літаратурнай мовы, забяспечылі функцыянаванне пісьмовай мовы ва ўсіх сферах ужытку ў другой палове ХХ ст., а таксама прэстыж беларускай мовы як высокаразвітай літаратурнай мовы са стабільнымі нормамі словазмянення і словаўжывання, якая можа паспяхова абслугоўваць усе камунікатыўныя патрэбы сучаснага грамадства.

У гэты перыяд у аддзеле асабліва плённа працавалі: Л.А. Антанюк, Г.У. Арашонкава, В.А. Бабкова, Т.П. Бандарэнка, С.К. Берднік, Г.Л. Варажун, Н.М. Граковіч, Л.М. Грыгор’ева, В.І. Дарошка, В.Г. Зялёнка, Л.У. Кошалева, Т.В. Кузьмянкова, В.П. Лемцюгова, У.В. Люшцік, І. Б. Мятліцкая, Т.П. Піліповіч, І.П. Сідарэвіч, К.У. Скурат, многія з іх пасля абароны кандыдацкіх і доктарскіх дысертацый змянілі месца працы. Набраліся вопыту і сталі высокакваліфікаванымі спецыялістамі навуковыя супрацоўнікі Л.А. Ліхадзіеўская, Н.А. Чабатар, якія пачынаючы з 1970-х гадоў шмат публікуюцца.

У аддзеле актыўна распрацоўвалася тэрміналагічная праблематыка.  Л.А. Антанюк у манаграфіі “Беларуская навуковая тэрміналогія: Фарміраванне, структура, упарадкаванне, канструяванне, функцыяніраванне” (1987) абгрунтавала неабходнасць максімальнага выкарыстання аднаслоўных тэрміналагічных намінацый, размежавала дзве процілеглыя тэндэнцыі: бурнае развіццё тэрміналогіі ў асобных нацыянальных мовах і яе збліжэнне на аснове павелічэння інтэрнацыянальнага тэрміналагічнага фонду. Яна – суаўтар слоўнікаў “Руска-беларускі слоўнік лінгвістычных тэрмінаў” (1988), “Слоўнік лінгвістычных тэрмінаў” (1990).

          На пачатку 1990-х гг. да аддзела сучаснай беларускай мовы і культуры мовы была далучана група фанетыстаў, а загадчыкам прызначаны акадэмік А.І. Падлужны (1992). Да таго часу фанетысты апублікавалі рад буйнейшых наватарскіх работ: А.І. Падлужны “Фаналагічная сістэма беларускай мовы” (1969); В.М. Чэкман “Гісторыя проціпастаўлення па цвёрдасці-мяккасці ў беларускай мове” (1970); А.І. Падлужны, В.М. Чэкман “Гукі беларускай мовы” (1973); А.І. Падлужны “Нарыс акустычнай фанетыкі беларускай мовы” (1977); “Фанетыка беларускай літаратурнай мовы”, якая належыць калектыву аўтараў у складзе: А.І. Падлужны, І.Р. Бурлыка, Г.В. Лосік, Л.Ц. Выгонная (1989); зборнік “Беларуская мова. Цяжкія пытанні фанетыкі, арфаграфіі, граматыкі” пад рэдакцыяй А.І. Падлужнага (1987); хрэстаматыя “Вусная беларуская мова”, складальнікі: В.Р. Бурлыка, І.Р. Бурлыка, Л.Ц. Выгонная, Г.В. Лосік, А.І. Падлужны, В.П. Русак, А.Р. Хромчанка (1990); Л.Ц. Выгонная “Інтанацыя. Націск. Арфаэпія” (1991), Л.Ц. Выгонная “Фанетыка беларускай мовы ў школе” (1995).

Тэхнічнае выкарыстанне тагачаснай гукааналізуючай апаратуры ў аддзеле эксперыментальнай фанетыкі праводзілася пад кіраўніцтвам старшага інжынера Э.Р. Якушава. Вынікі і матэрыялы даследаванняў друкавала А.Ф. Васільева.

У канцы мінулага стагоддзя ў аддзеле сучаснай беларускай мовы былі выдадзены: “Руска-беларускі слоўнік сельскагаспадарчай тэрміналогіі” / пад рэдакцыяй Г.У. Арашонкавай, М.В. Бірылы, укладальнікі: Г.У. Арашонкава, В.А. Бабкова, Т.П. Бандарэнка, М.В. Бірыла, Н.М. Граковіч, Л.С. Дашкевіч, В.П. Лемцюгова, Л.І. Сакалова, А.С. Сакалоўская, А.І. Яновіч (1994); Г.У. Арашонкава, В.П. Лемцюгова з’яўляюцца аўтарамі слоўнікаў: “Слоўнік цяжкасцей беларускай мовы”, (1987); “Кіраванне ў беларускай і рускай мовах” (1991), “Кароткі слоўнік беларускай мовы” (1994); двухтомны “Руска-беларускі слоўнік скарачэнняў” / пад рэдакцыяй М.В. Бірылы, Т.П. Бандарэнкі, І.Л. Бурак, укладальнікі: В.Г. Зялёнка, Н.І. Карпуць, Л.А. Ліхадзіеўская, І.Б. Мятліцкая, Т.П. Піліповіч, Л.І. Сакалова, Н.А. Чабатар (1995-1996); двухтомны “Руска-беларускі політэхнічны слоўнік” / пад рэдакцыяй Л.І. Бурак, Г.У. Арашонкавай, У.В. Люшціка, укладальнікі: І.Л. Бурак, Н.І. Карпуць, У.В. Люшцік, Л.І. Сакалова, Н.Д. Салдаценка, Н.А. Чабатар (1997-1998).

Поўнае ўяўленне аб статусе беларускай мовы, складанасцях, якія існавалі ў моўнай сферы канца мінулага стагоддзя, дае кніга А.І. Падлужнага “Мова і грамадства” (1997).

          У сувязі з усталяваннем Беларусі як суверэннай і самастойнай дзяржавы і зменамі ў дзяржаўным і грамадскім жыцці лексічны склад беларускай мовы значна змяніўся, пачалі шырока ўжывацца запазычанні з іншых моў, асабліва з англійскай. Інстытут мовазнаўства імя Якуба Коласа пад кіраўніцтвам акадэміка А.І. Падлужнага адрэагаваў на гэту тэндэнцыю дапоўненым выданнем чарговага слоўніка: “Беларуска-рускі слоўнік. У 3 т.: Больш за 110 000 слоў” (2003), падрыхтоўку якога выканалі: Г.К. Усціновіч, І.У. Каліценя, Н.А. Чабатар, І.У. Кандраценя, Л.І. Сакалова, Г.Ф. Вештарт.

          Вывучэнне лексічнага складу мовы знаходзіцца пад пастаяннай увагай супрацоўнікаў аддзела: В.І. Уласевіч, Н.М. Даўгулевіч “Слоўнік новых слоў беларускай мовы”. – Мінск: ТетраСистемс, 2009; К.Д. Шчасная “Слоўнік новай і актуальнай лексікі”. – Мінск: Права і эканоміка”, 2012.

З пачатку 2006 г. загадчыкам аддзела сучаснай беларускай мовы прызначана доктар філалагічных навук В.П. Русак. Пад яе кіраўніцтвам пры выкананні планавай тэматыкі нададзена належная ўвага вывучэнню актуальных праблем беларускага мовазнаўства, звязаных з асаблівасцямі моўнай сітуацыі ў краіне на пачатку новага тысячагоддзя. Асноўны напрамак навуковай дзейнасці аддзела скіраваны на даследаванне граматычнага ладу і лексічнага складу беларускай мовы, а таксама праблем культуры сучаснай беларускай літаратурнай мовы ў яе пісьмовай і вуснай формах. З улікам моўнай практыкі і тэндэнцый, што праявіліся ў сістэме беларускай мовы на рубяжы стагоддзяў, падрыхтаваны ўнікальны комплекс прац: двухтомная “Кароткая граматыка беларускай мовы. У 2 ч. Ч.1. Фаналогія. Марфаналогія. Марфалогія; Ч. 2. Сінтаксіс” / навуковы рэдактар член-карэспандэнт НАН Беларусі А.А. Лукашанец (2007; 2009), а таксама “Граматычны слоўнік дзеяслова” (2007), “Граматычны слоўнік назоўніка” (2008), “Граматычны слоўнік прыметніка, займенніка, лічэбніка, прыслоўя” (2009). Над падрыхтоўкай фундаментальнага комплексу прац працавалі супрацоўнікі некалькіх аддзелаў інстытута: Г.У. Арашонкава, А.М. Астапчук, Н.П. Еўсіевіч, А.А. Кірдун, Л.П. Кунцэвіч, Л.А. Ліхадзіеўская, В.М. Нікалаева, В.П. Русак, В.І. Уласевіч, Н.А. Чабатар і інш.

У адпаведнасці з новымі “Правіламі беларускай арфаграфіі і пунктуацыі” (Мінск, 2008) падрыхтавана 2-е выданне комплексу слоўнікаў, якое шырока выкарыстоўваецца ў сучаснай практыцы. Кожны карыстальнік без асаблівых намаганняў можа атрымаць правільную падказку аб напісанні любой формы слова ўсіх знамянальных часцін мовы. Тым самым здымаецца вялікае кола праблем, звязаных са збліжэннем арфаграфічных навыкаў з уласна моўнымі (перш за ўсё граматычнымі) ведамі носьбітаў беларускай літаратурнай мовы, якія і выклікаюць наяўны разнабой на пісьме і ў вымаўленні.

Навуковая ідэя фундаментальных выданняў, якія служылі б кіраўніцтвам для стваральнікаў вучэбнай і даведачнай літаратуры, а таксама забяспечвалі аднастайнае выкарыстанне моўных сродкаў у працэсе навучання ў вышэйшай і сярэдняй школе, у друку, дзелавой перапісцы, належыць акадэміку А.І. Падлужнаму. Светлай памяці вядомага лінгвіста і прысвечана гэта арыгінальнае выданне.

Сёння гэтыя працы з’яўляюцца даведачнай першакрыніцай для ўсіх, хто карыстаецца літаратурнай мовай, і асновай для падрыхтоўкі падручнікаў, вучэбных дапаможнікаў на розных ступенях навучання беларускай мове. Унармаванае, аднастайнае выкарыстанне беларускай літаратурнай мовы ў вучэбным працэсе, друку, справаводстве, сродках масавай інфармацыі неабходна, паколькі беларуская літаратурная мова – адна з дзяржаўных моў у Рэспубліцы Беларусь.

Яшчэ адным важным кірункам навукова-даследчай дзейнасці аддзела з’яўляецца міжнароднае супрацоўніцтва. Вучоныя аддзела з канца 1950-х гг. прымаюць актыўны ўдзел у падрыхтоўцы “Агульнаславянскага лінгвістычнага атласа”, які ствараецца моваведамі ўсіх славянскіх краін і Германіі, на тэрыторыі якой функцыянуюць лужыцкія мовы. Упершыню ў гісторыі славянскага мовазнаўства на аснове адзінай транскрыпцыі і праграмы было праведзена абследаванне славянскіх моў на тэрыторыі, якую яны займаюць у Еўропе. Беларускую нацыянальную камісію АЛА пры Міжнародным камітэце славістаў у розныя часы ўзначальвалі акадэмік М.В. Бірыла (1958–1992) і акадэмік А.І. Падлужны (1993–2005). М.В. Бірыла стаў арганізатарам збору матэрыялаў, складання картатэкі, правядзення даследаванняў на базе акадэмічнага Інстытута мовазнаўства імя Якуба Коласа. Збіранне дыялектных матэрыялаў было завершана да пачатку 1980-х гг. Пачынаючы з 1988 г., калі ў Маскве і Белградзе надрукавалі першыя выпускі “Агульнаславянскага лінгвістычнага атласа”, свет пабачылі 16 тамоў АЛА. Праца над атласам стала ўраджайным полем даследавання для міжнароднай групы дыялектолагаў з усіх славянскіх краін. Дзякуючы намаганням акадэміка А.І. Падлужнага беларускія вучоныя таксама змаглі надрукаваць 3-ці выпуск лексіка-словаўтваральнай серыі АЛА “Раслінны свет” (2000).

Да 50-годдзя навукова-даследчай дзейнасці АЛА па матэрыялах гэтага выпуска пад кіраўніцтвам В.П. Русак (старшыня беларускай нацыянальнай камісіі АЛА з 2006 г.) выдадзена манаграфічнае даследаванне “Матэрыялы Агульнаславянскага лінгвістычнага атласа. Раслінны свет” (2009), у якім паказана арэальнае распаўсюджанне лексікі расліннага свету ў краінах Славіі. У напісанні аналітычнай манаграфіі прынялі ўдзел: А.М. Астапчук, Н.П. Еўсіевіч, Л.А. Ліхадзіеўская, В.У. Русак, В.Л. Татур, А.Р. Чарняўскі, Т.Я. Шэмет. У абагульняльных табліцах прадстаўлена інфармацыя аб колькасным складзе закартаграфаваных лексем у розных славянскіх дыялектах. Адметная методыка складання табліц дазваляе атрымаць характарыстыку лексічнага матэрыялу ў лінгвагеаграфічным аспекце. З дапамогай лічбавых індэксаў чытач сам зможа скласці больш дакладнае ўяўленне пра арэальныя сувязі славянскіх моў/ дыялектаў.

Матэрыялы аналітычнага выдання выкарыстоўваюцца для аналізу найменняў расліннага свету паводле разнастайных крытэрыяў: геаграфічнага распаўсюджання каранёў, функцыі суфіксаў, ужывання запазычаных слоў і інш.

У апошія гады супрацоўнікамі аддзела праводзіцца падрыхтоўка да выдання чарговага тома фанетыка-граматычнай серыі АЛА, прысвечанага “Рэфлексам *а” у славянскіх мовах/ дыялектах. Карты, якія ўваходзяць у выпуск, ілюструюць вынікі змен галоснага *а ў розных пазіцыйных умовах на ўсёй славянскай тэрыторыі.

            Па матэрыялах папярэдніх выпускаў АЛА В.П. Русак падрыхтаваны і прачытаны даклады на міжнародных з’ездах славістаў: Лінгвагеаграфія славянскіх марфаналагічных з’яў у матэрыялах Агульнаславянскага лінгвістычнага атласа // Мовазнаўства. Літаратуразнаўства. Фалькларыстыка: ХІV Міжнародны з’езд славістаў (Охрыд, 2008): дакл. бел. дэлегацыі / НАН Беларусі; Беларускі камітэт славістаў. – Мінск, 2008; “Марфаналогія беларускай мовы ў агульнаславянскім кантэксце: лінгвагеаграфічны аспект: даклад на ХV Міжнародным з’ездзе славістаў // (Мінск, 20–27 жніўня 2013 г.) / Нацыянальная акадэмія навук Беларусі; Беларускі камітэт славістаў. – Мінск, 2013. – 31 с.

У аддзеле актыўна распрацоўваюцца навукова-даследчыя тэмы, якія фінансуюцца БРФФД. Супрацоўнікі аддзела падтрымліваюць пастаянныя сувязі з ВНУ краіны, дзе чытаюць курсы па пытаннях сучаснай беларускай мовы, спецкурсы па актуальных праблемах мовазнаўства, кіруюць дыпломнымі і магістарскімі работамі.

Для школ краіны пры непасрэдным удзеле загадчыка аддзела падрыхтавана “Беларуская літаратурная спадчына: анталогія. У 2 кнігах” (2011) – найбольш поўнае выданне, у якім прадстаўлены арыгінальныя творы беларускай літаратурнай спадчыны ад вытокаў мастацкага слова да твораў сучасных аўтараў. Асаблівасцю выдання з’яўляецца тое, што яго ўкладаннем займаўся калектыў аўтараў-спецыялістаў з розных сфер навукі, культуры і адукацыі. Сярод укладальнікаў анталогіі – педагогі, філолагі, гісторыкі, культуролагі, бібліятэкары: С.А. Курбанава, А.А. Суша, Г.Я. Галенчанка, В.П. Русак, І.І. Зайцаў, П.М. Лапо.

У выбары тэкстаў для анталогіі ўкладальнікі кіраваліся вучэбнай праграмай для агульнаадукацыйных устаноў з беларускай і рускай мовамі навучання па беларускай літаратуры для V–ХІ класаў. Таму і атрымалася, што гэта найбольш поўны збор літаратурных твораў, якія вывучаюцца беларускімі школьнікамі, які дазваляе сфарміраваць агульнае і даволі поўнае ўяўленне пра багацце беларускай літаратуры ХІ пачатку ХХІ ст. Комплексны збор узораў класічнай беларускай літаратуры стварае панарамнае бачанне і больш поўнае ўяўленне аб станаўленні і развіцці не толькі літаратурнай думкі, развіцці мовы беларускага народа, але і аб фарміраванні нацыянальнай свядомасці і самой беларускай нацыі.

На сучасным этапе многае ў дзейнасці лінгвістаў аддзела сучаснай беларускай мовы падпарадкавана адной мэце – дапамагчы носьбітам мовы і ўсім, хто імкнецца яе вывучыць, зразумець сутнасць змен, навучыцца прымяняць новыя правілы, свабодна карыстацца нарматыўным напісаннем з улікам новай рэдакцыі беларускага правапісу.

СУПРАЦОЎНІКІ АДДЗЕЛА СУЧАСНАЙ БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ

У аддзеле працуюць: доктар філалагічных навук Русак В.П., кандыдаты філалагічных навук Максімава Т.Я., Сяргеева А.М., Уласевіч В.І., Шчасная К.Д., навуковыя супрацоўнікі Ліхадзіеўская Л.А., Чабатар Н.А., малодшыя навуковыя супрацоўнікі Мандзік В.А., Татур В.Л.

Асноўныя выданні аддзела, навуковыя артыкулы, слоўнікі-даведнікі складзены з разлікам на носьбітаў беларускай мовы, якія жадаюць удакладніць свае веды пра напісанне, змяненне знамянальных слоў, іх вымаўленне. Усе выданні адрасуюцца самаму шырокаму колу чытачоў: настаўнікам і вучням, выкладчыкам і студэнтам, усім, хто карыстаецца беларускай мовай у пісьмовай і вуснай форме, для каго важна правільная моўная практыка. Актуальнасць выдадзеных прац відавочная: унармаванае, аднастайнае выкарыстанне беларускай літаратурнай мовы ў друку, справаводстве, СМІ, вучэбным працэсе неабходна для павышэння культуры мовы ўсіх грамадзян, улічваючы, што беларуская мова з’яўляецца адной з дзяржаўных моў у Рэспубліцы Беларусь.

ВЫДАННІ АДДЗЕЛА СУЧАСНАЙ БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ

ЗА 2011 – 2015 гг.

КНІГІ:

1. Беларуская літаратурная спадчына: анталогія. У 2 кнігах. – Мінск: Беларуская навука, 2011.

Укладальнікі: С.А. Курбанава, А.А. Суша, Г.Я. Галенчанка, В.П. Русак,

І.І. Зайцаў, П.М. Лапо.

2. Слоўнік беларускай мовы / Нац. акад. навук Беларусі, Ін-т мовы і літ. імя Я. Коласа і Я. Купалы; уклад. Еўсіевіч Н. П. [і інш.]; навук. рэд. А.А. Лукашанец, В.П. Русак. – Мінск : Беларуская навука, 2012. – 916 с. Аб’ём 87 ул.-выд. арк.

Укладальнікі: Н.П. Еўсіевіч, І.У. Кандраценя, А.А. Кірдун, Л.П. Кунцэвіч, В.І. Уласевіч, Н.А. Чабатар.

3. Граматычны слоўнік дзеяслова – 2-е дап. выд. / ДНУ “Цэнтр даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН Беларусі”; уклад. Русак В.П. [і інш.] / пад рэд. В.П. Русак. – Мінск : Беларуская навука, 2013. – Аб’ём 120 ул.-выд.арк.

Укладальнікі: В.П. Русак, Л.А. Ліхадзіеўская, Н.П. Еўсіевіч, А.А. Кірдун.

4. Граматычны слоўнік назоўніка – 2-е дап. выд. / ДНУ “Цэнтр даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН Беларусі”; уклад. Арашонкава Г.У. [і інш.] / пад рэд. В. П. Русак. Мінск : Беларуская навука, 2013. Аб’ём 130 ул.-выд. арк.

Укладальнікі: Г.У. Арашонкава, В.П. Русак, Н.А. Чабатар, А.М. Астапчук, В.І. Уласевіч.

5. Граматычны слоўнік прыметніка, займенніка, лічэбніка, прыслоўя – 2-е дап. выд. / ДНУ “Цэнтр даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН Беларусі”; уклад. Еўсіевіч Н.П. [і інш.]; пад рэд. В.П. Русак. – Мінск : Беларуская навука, 2013. Аб’ём 125 ул.-выд. арк.

                      Укладальнікі: В.П. Русак, Н.П, Еўсіевіч, Л.П. Кунцэвіч, В.М. Нікалаева.

6. Слоўнік лексічных варыянтаў у мове твораў Якуба Коласа / Нац. акад. навук Беларусі, Ін-т мовы і літ. імя Я. Коласа і Я. Купалы; уклад. А.М. Астапчук [і інш.]; рэд. кал. В.П. Русак, Л.А. Ліхадзіеўская. – Мінск: Беларуская навука, 2012. – 653 с. Аб’ём 37,5 ул.-выд. арк.

Укладальнікі: А.М. Астапчук, І.В. Галавіна, Н.М. Даўгулевіч, Л.А. Ліхадзіеўская, В.П. Русак, В.Л. Татур, В.І. Уласевіч, Н.А. Чабатар.

7. Русак В.П. Марфаналогія словазмянення і словаўтварэння сучаснай беларускай мовы. – Мінск: Беларуская навука, 2012. – 429 с. Аб’ём – 19,6 ул.-выд. арк.
8. Шчасная К.Д. Слоўнік новай і актуальнай лексікі /пад рэд. В.П. Русак. – Мінск: Права і эканоміка, 2012. – 102 с. Аб’ём 6,6 ул.-выд.арк.
9. Уласевіч, В.І., Даўгулевіч, Н.М. Беларуска-рускі тлумачальны слоўнік новых слоў і новых значэнняў слоў / В.І. Уласевіч, Н.М. Даўгулевіч. – Мінск : Аверсэв, 2013. Аб’ём 13,45 ул.-выд. арк.
10. А або У : слоўнік-даведнік канчаткаў назоўнікаў мужчынскага роду ў родным склоне адзіночанага ліку» / А.М. Сяргеева, В.І. Уласевіч, Н.А. Чабатар. – Мінск: Аверсев, 2014. Аб’ём 11,69 ул.-выд. арк.
11. Беларуская мова (прафесійная лексіка): дапаможнік для студэнтаў БНТУ : у 4 ч. / І. Будзько [і інш.] / пад рэд. Л.А. Гіруцкай. Ч. 4. : Пераклад навукова-тэхнічнага тексту: агульныя рэкамендацыі, тэксты і заданнні. – Мінск: БНТУ, 2014. (суаўт. В.І. Уласевіч, Т.Я. Шэмет).
12. Дынаміка літаратурнай нормы сучаснай беларускай мовы / Н.П. Еўсіевіч [інш.]; навук. рэд. В.П. Русак; Нац. акад. навук Беларусі, Цэнтр даслед. беларус. культуры, мовы і літ., Філіял “Ін-т мовы і літ. імя Якуба Коласа і Янкі Купалы”. – Мінск: Беларуская навука, 2015.

Аўтары: Н.П. Еўсіевіч, Л.А. Ліхадзіеўская, Т.Я. Максімава, В.П. Русак, А.М. Сяргеева, В.Л. Татур, В.І. Уласевіч, Н.А. Чабатар, К.Д. Шчасная.

13. Общеславянский лингвистический атлас. Серия фонетико-грамматическая. Выпуск 6. Рефлексы *е. – Москва, 2011. (суаўт. В.П. Русак).
14. Общеславянский лингвистический атлас. Серия лексико-словообразовательная. Выпуск 10. Народные обычаи. – Москва – Санкт-Петербург, 2015. (суаўт. В.П. Русак).

АРТЫКУЛЫ:

1. Мандзік В.А. Сцэнічнае маўленне ў нацыянальным тэатры // Нацыянальная мова і нацыянальная культура: аспекты ўзаемадзеяння : зб. навук. арт. / рэдкал.: В.Д. Старычонак, Д.В. Дзятко (адк. рэд.). Н.А. Радзіваноўская і інш. – Мінск: БДПУ, 2011.
2.  Мандзік В.А. Фанетычная варыянтнасць у галіне кансанантызму (на прыкладзе маўлення дыктараў і карэспандэнтаў беларускага радыё) // Беларуская лінгвістыка. – 2011. – Вып. 67.
3.  Чабатар Н.А. Асаблівасці канчаткаў множналікавых назоўнікаў у родным склоне // Беларуская лінгвістыка. – 2011.– Вып. 66.
4.  Уласевіч В.І. Асаблівасці скланення якасных і адносных прыметнікаў жаночага роду ў родным і творным склоне адзіночнага ліку // Беларуская лінгвістыка. – 2011. – Вып. 66.
5.  Шэмет Т.Я. Тэндэнцыі развіцця сінтаксісу беларускай мовы ў канцы ХХ – пачатку ХХІ стст. // Беларуская лінгвістыка. – 2011. – Вып. 66.
6.  Шчасная К.Д. Пытанне правапісу склонавых канчаткаў назоўнікаў жаночага роду на -а(-я) з асновай на адзін зычны ў родным склоне множнага ліку// Беларуская лінгвістыка. – № 66. – 2011.
7. Шчасная К.Д. Да ўніфікацыі канчаткаў новых слоў мужчынскага роду ў родным склоне адзіночнага ліку // Роднае слова. – № 2. – 2011.
8. Шчасная К.Д. Фарміраванне нормы ўжывання канчаткаў назоўнікаў ІІІ скланення ў родным склоне множнага ліку // Роднае слова. – № 7.
9. Шчасная К.Д. Дынаміка словазмяняльнай нормы назоўнікаў у развіцці сучаснай беларускай мовы // Беларуская лінгвістыка. – 2011. – Вып. 67.
10. Щасная, Е.Д. Динамика норм в белорусском и украинском языках на современном этапе (на примере существительных) / Е.Д. Щасная // Мова і культура / Київ. нац. ун-т ; голов. ред. Д.С. Бураго. – Київ, 2011. – Вып. 14, т. 3.
11. Шчасная, К.Д. Назоўнікі ІІІ скланення ў родным склоне множнага ліку: дынаміка нормы / К.Д. Шчасная // Молодёжь в науке – 2011 : прил. к журн. “Вес. НАН Беларусі” : [в 5 ч.] / НАН Беларуси, Совет молодых ученых НАН Беларуси. – Минск, 2012. – Ч. 2 : Сер. гуманитар. наук / редкол.: А.А. Коваленя (гл. ред.) [и др.]. – С. 229–233.
12.  Шэмет, Т.Я. Асаблівасці рэалізацыі пачатковай фанемы /і/ у беларускіх гаворках (на матэрыяле «Агульнаславянска-га лінгвістычнага атласа») / Т.Я. Шэмет // Молодёжь в науке – 2011: прил. к журн. «Весці НАНБ». В 5 ч. Ч. 2. Серия гуманитарных наук / Нац. акад. наук Беларуси. Совет молодых ученых НАНБ ; редкол. : А.А. Коваленя (гл. ред.), В.В. Гниломёдов [и др.]. – Мн.: Беларус. навука, 2012.
13.  Русак В.П. Отражение диалектных форм языка в современном белорусском литературном языке: лингвогеография и норма // Исследования по славянской диалектологии. Вып. 15. Особенности сосуществования диалектной и литературной форм языка в славяноязычной среде. – Москва, 2012.
14. Чабатар Н. А. З лексікі вёскі Рухава Cтарадарожскага раёна // Беларуская дыялекталогія. Матэрыялы і даследаванні. Зборнік навуковых артыкулаў. Выпуск 2 / Інстытут мовы і літаратуры імя Якуба Коласа і Янкі Купалы НАН Беларусі. – Мінск: Беларус. навука.
15.  Уласевіч В.І. Інавацыйныя працэсы ў лексіцы ўсходнеславянскіх моў // Молодежь в науке – 2011: прил. к журн. «Весці Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі». В 5 ч. Ч. 2. Серия гуманитарных наук / Нац. акад. наук Беларуси. Совет молодых ученых НАН Беларуси; редкол. А. А. Коваленя (гл. ред.), В. В. Гниломедов [и др.]. – Минск: Беларус. навука, 2012.

16. Астапчук А.М. Параўнальныя канструкцыі ў апавяданнях Змітрака Бядулі і асаблівасці іх перакладу на рускую мову // Беларуская лінгвістыка. – 2012. Вып. 68.

17. Русак В.П. Функцыянальнасць марфаналагічных з’яў словазмянення і словаўтварэння сучаснай беларускай мовы // Беларуская лінгвістыка. – 2012. Вып. 68.

18. Астапчук А.М. Параўнальныя канструкцыі ў апавяданнях Змітрака Бядулі і асаблівасці іх перакладу на рускую мову // Беларуская лінгвістыка. – 2012. Вып. 68.
19.  Русак В.П. Функцыянальнасць марфаналагічных з’яў словазмянення і словаўтварэння сучаснай беларускай мовы // Беларуская лінгвістыка. – 2012. Вып. 68.
20. Чабатар Н. А. Формы роднага склону зборных і рэчыўных назоўнікаў // Беларуская лінгвістыка. – 2012. Вып. 68.
21. Чабатар Н. А. З лексікі вёскі Рухава Cтарадарожскага раёна // Беларуская дыялекталогія. Матэрыялы і даследаванні. Зб. навук. артыкулаў. Выпуск 2 / Інстытут мовы і літаратуры імя Якуба Коласа і Янкі Купалы НАН Беларусі. – Мінск: Беларус. навука. – 2012.

22. Уласевіч В.І. Інавацыйныя працэсы ў лексіцы ўсходнеславянскіх моў // Молодежь в науке – 2011: прил. к журн. «Весці Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі». В 5 ч. Ч. 2. Серия гуманитарных наук / Нац. акад. наук Беларуси. Совет молодых ученых НАН Беларуси; редкол. А. А. Коваленя (гл. ред.), В. В. Гниломедов [и др.]. – Минск: Беларус. навука, 2012.

23. Чарняўскі А.Р. Класіфікацыя беларускіх гаворак паводле тыпаў ненаціскнога вакалізму // Молодежь в науке – 2011: прил. к журн. “Весці Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі” В 5 ч. Ч. 2. Серия гуманитарных наук / Нац. акад. наук Беларуси. Совет молодых ученых НАН Беларуси ; редкол.: А. А. Коваленя (гл. ред.) В. В. Гниломедов [и др.]. – Минск.: Беларус. навука, 2012.

24. Шэмет, Т.Я. Асаблівасці рэалізацыі пачатковай фанемы /і/ у беларускіх гаворках (на матэрыяле «Агульнаславянска-га лінгвістычнага атласа») / Т.Я. Шэмет // Молодёжь в науке – 2011: прил. к журн. «Весці НАНБ». В 5 ч. Ч. 2. Серия гуманитарных наук / Нац. акад. наук Беларуси. Совет молодых ученых НАНБ ; редкол. : А.А. Коваленя (гл. ред.), В.В. Гниломёдов [и др.]. – Минск: Беларус. навука, 2012.

25. Шэмет, Т.Я. Выхадны vs выходны: традыцыя vs інавацыя / Т.Я. Шэмет // Беларуская лінгвістыка. – 2012. – Вып. 69.

26. Мандзік, В.А. Асаблівасці рэалізацыі знешняга і ўнутранага сандхі ў падрыхтаваным і спантанным маўленні / В.А. Мандзік // Беларуская лінгвістыка. – 2012. – Вып. 69.

27. Уласевіч, В.І., Даўгулевіч, Н.М. Беларуска-рускі тлумачальны слоўнік новых слоў і новых значэнняў слоў: прынцыпы стварэння / В.І. Уласевіч, Н.М. Даўгулевіч // Беларуская лінгвістыка. – 2013. – Вып. 70.
28. Русак В.П. Морфонология белорусских диалектных глаголов // Исследования по славянской диалектологии. Вып. 16. Грамматика славянских диалектов. Механизмы эволюции. Утраты и инновации. Историко-типологические явления. – Москва, 2013.
29.  Русак В.П.  Моўная эвалюцыя ў прасторы і часе: на матэрыяле выпуска Агульнаславянскага лінгвістычнага атласа “Раслінны свет” // Беларуская лінгвістыка. – 2013. Вып. 70.
30. Уласевіч В. Спосабы адаптацыі новай запазычанай лексікі ў беларускай і польскай мовах // Studia Białorutenistyczne / Historia, socjologia, kulturoznawstwo. 2013. T. 7. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2013.
31. Шчасная, К.Д. Уплыў дыялектнай мовы на фарміраванне варыятных граматычных форм назоўніка ў сучаснай беларускай мове / К.Д. Шчасная // Діалекти в сінхронії та діахронії: загальнослав’янскій контекст : міжнарод. наук. конф. ; Київ, Ін-т украін. мови, 30.03 – 2.04.2014. – Київ, 2014.
32. Русак В.П. Усходнеславянскія эксклюзівы (на матэрыяле Агульнаславянскага лінгвістычнага атласа // Діалекти в сінхронії та діахронії: загальнослав’янскій контекст. Київ, Ін-т украін. мови. – Кіеў, 2014.
33. Мандзік В.А. Спецыфіка рэалізацыі пазіцыйных змяненняў звонкіх зычных у літаратурнай і дыялектнай мове // Діалекти в сінхронії та діахронії: загальнослав’янскій контекст. Ін-т украін. мови. – Кіеў, 2014.
34. Русак В.П., Мандзік В.А., Гецэвіч Ю.С. Стварэнне сэрвіса арфаэпічнага генератара слоўнікаў // Діалекти в сінхронії та діахронії: загальнослав’янскій контекст : –Ін-т украін. мови. Київ, 2014.
35. Шчасная, К.Д. Асаблівасці засваення запазычанняў на фінальныя -or/ -er, -el, -ing / К.Д. Шчасная // Роднае слова. – № 9. – 2014.
36. Шчасная, К.Д. Скланенне назоўніка моц у творным склоне адзіночнага ліку: моцай ці моццу? / К.Д. Шчасная, В.Г. Качан // Беларуская лінгвістыка. – Вып. 73
37. Чабатар, Н.А. Формы множнага ліку назоўнікаў з суфіксам ‑анін (-янін) / Н.А. Чабатар // Беларуская лінгвістыка. – 2014. – Вып. 72.
38. Русак В.П. К проблеме изучения звукового строя современных белорусских диалектов // Исследования по славянской диалектологии. Вып. 17. Судьба славянских диалектов и перспективы славянской диалектологии в ХХІ веке. – Масква, 2015.
39. Русак В.П. Агульнаславянскі лінгвістычны атлас – дасягненні і перспектывы лінгвагеаграфіі // Dialog pokoleń. – Warszawa, 2015.
40. Русак В.П. Карта 28. Человек, который хорошо танцует, пляшет //Общеславянский лингвистический атлас. Серия лексико-словообразовательная. Выпуск 10. Народные обычаи. – Москва – Санкт-Петербург, 2015. (соавт.).
41. Мандзік В.А. Инструментальный анализ фонетически представительного диалектного текста // Исследования по славянской диалектологии. Вып. 17. Судьба славянских диалектов и перспективы славянской диалектологии в ХХІ веке. – Масква, 2015.
42. Уласевіч В.І. Асаблівасці націску ў назоўніках з другой часткай ‑метрыя // Беларуская лінгвістыка. – 2015. Вып. 75.
43. Шэмет, Т.Я. Кіруемая лексікаграфічная праца студэнтаў як метад навучання спецыяльнай лексіцы / Т.Я. Шэмет // Этнокультурный и социолингвистический аспекты теории и практики преподавания языков : сб. науч. статей / БНТУ ; редкол. : И. В. Будько (отв. ред.) [и др.]. – Минск : БНТУ, 2015.
44. Максімава, Т.Я. Распаўсюджаная памылка ці тэндэнцыя ўжывання? / Т.Я. Максімава // Беларуская лінгвістыка. – 2015. – Вып. 75.
45. Уласевіч В.І. Праблема выбару канчатка назоўнікаў мужчынскага роду ў родным склоне адзіночнага ліку (на матэрыяле тэрміналагічнай лексікі) // Этнокультурный и социолингвистический аспекты теории и практики преподавания языков : Сб. науч. ст. – Минск : БНТУ, 2015.

КАНФЕРЭНЦЫІ

2011–2015 гг.

Супрацоўнікі аддзела падрыхтавалі і правялі 3 канферэнцыі, па выніках якіх апублікаваны зборнікі навуковых артыкулаў.

1. Міжнародная навуковая канферэнцыя “Фанетычная праграма слова ў функцыянальна-стылістычным і эксперыментальных аспектах: сучасны стан і перспектывы”.

            Зборнік навуковых артыкулаў “Фанетычная праграма слова ў функцыянальна-стылістычным і эксперыментальным аспектах: сучасны стан і перспектывы”: матэрыялы Міжнароднай навуковай канферэнцыі (Мінск, 20­–21 лістапада 2012 г.) / Дзяржаўная навуковая ўстанова “Цэнтр даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН Беларусі” – Мінск : Права і эканоміка, 2012. – 262 с.

2. Міжнародная навуковая канферэнцыя “На хвалях мовы: да 90-годдзя з дня нараджэння акадэміка М.В. Бірылы» (сумесна з БДПУ імя Максіма Танка).

Зборнік навуковых артыкулаў “На хвалях мовы: да 90-годдзя з дня нараджэння акадэміка М.В. Бірылы» : матэрыялы Міжнароднай навуковай канферэнцыі (Мінск, 10–11 верасня 2013 г.) / Цэнтр даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН Беларусі, Інстытут мовы і літаратуры імя Якуба Коласа і Янкі Купалы НАН Беларусі; Беларускі дзяржаўны педагагічны ўніверсітэт імя Максіма Танка. – Мінск: Беларуская навука, 2014. – 402 с.

3. Міжнародная навуковая канферэнцыя “Беларуская мова ў ХХІ стагоддзі: асноўныя тэндэнцыі развіцця (да 80-годдзя акадэміка А. І. Падлужнага)”.

Зборнік навуковых артыкулаў “Беларуская мова ў ХХІ стагоддзі: асноўныя тэндэнцыі развіцця (да 80-годдзя акадэміка А. І. Падлужнага)”: матэрыялы Міжнароднай навуковай канферэнцыі (Мінск, 28–29 кастрычніка 2015) / Дзяржаўная навуковая ўстанова “Цэнтр даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН Беларусі”. – Мінск : Права і эканоміка, 2015. – 378 с.