Аддзел гісторыі беларускай мовы (да 1986 г. – сектар) у Інстытуце мовы і літаратуры імя Якуба Коласа і Янкі Купалы НАН Беларусі быў створаны ў 1952 г.
Аддзелам кіравалі М.А. Жыдовіч (1952–1959), А.І. Жураўскі (1960–1992), А.М. Булыка (1992–2008). З 2008 г. аддзел узначальвае Н.В. Паляшчук.
Асноўныя напрамкі навуковай дзейнасці аддзела: асвятленне ўнутранай гісторыі беларускай літаратурнай мовы, тых працэсаў і змен, якія адбываліся на яе графіка-арфаграфічным, граматычным, лексічным узроўнях; знешняй гісторыі беларускай літаратурнай мовы, звязанай з вызначэннем яе ролі і функцый у грамадска-палітычным і культурным жыцці нашых продкаў; вывучэнне мовы асобных помнікаў старабеларускай пісьменнасці; гістарычная лексікаграфія; выданне помнікаў пісьменнасці.
Персанальны склад аддзела (1952–2015 гг.):
дактары філалагічных навук У.В. Анічэнка, А.М. Булыка, А.П. Груца, А.І. Жураўскі, М.А. Жыдовіч, А.І. Яновіч;
кандыдаты філалагічных навук І.У. Будзько, П.В. Вярхоў, І.У. Капцюг, І.І. Крамко, Н.В. Паляшчук, Н.К. Пышкала, Л.І. Рабаданава, Я.М. Рамановіч, С.Я. Рапацэвіч, У.М. Свяжынскі, А.Р. Хромчанка, Г.К. Ціванова, І.В. Шадурскі, А.К. Юрэвіч, Э.А. Ялоўская, Э.В. Ярмоленка;
супрацоўнікі без ступені Л.М. Абрамава, Т.І. Блізнюк, Л.В. Варпаховіч, Н.В. Волкава, Л.А. Вярэніч, Р.С. Гамзовіч, В.А. Гнучых, Н.Ц. Кажура, З.М. Кудрэйка, Н.І. Кукіна, Г.В. Лапцёнак, Н.М. Лявончык, С.М. Макітрук, А.М. Манько, В.У. Мяснікова, А.А. Напорка, Л.І. Пазняк, І.Д. Сухан, З.К. Турцэвіч, Г.У. Федарэнка, Л.М. Шыпалава.
Набыткі і здзяйсненні супрацоўнікаў аддзела адзначаны ўзнагародамі кіраўніцтва дзяржавы: А.М. Булыка – лаўрэат Дзяржаўнай прэміі Рэспублікі Беларусь (1988), выдатнік адукацыі (2009); А.І. Жураўскі – заслужаны дзеяч навукі БССР (1978), лаўрэат Дзяржаўнай прэміі Рэспублікі Беларусь (1994); М.А. Жыдовіч – заслужаны дзеяч навукі БССР (1971); Н.В. Паляшчук – стыпендыят Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь (2008).
У 2014 г. за работу па даследаванні і адраджэнні духоўнай спадчыны беларускага народа Ярмоленка Э.В. узнагароджана ордэнам Святой Прападобнай Еўфрасінні Полацкай, Будзько І.У., Паляшчук Н.В., Федарэнка Г.У. – медалямі Святой Прападобнай Еўфрасінні Полацкай.
Сярод супрацоўнікаў аддзела два члены-карэспандэнты Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі – дактары філалагічных навук, прафесары Аркадзь Іосіфавіч Жураўскі і Аляксандр Мікалаевіч Булыка.
Навуковыя прыярытэты А.І. Жураўскага былі звязаны з даследаваннем гісторыі беларускай літаратурнай мовы; з вывучэннем міжмоўных кантактаў, узаемадзеяння старабеларускай літаратурна-пісьмовай мовы з царкоўнаславянскай; з асвятленнем фарміравання лексічнага складу, марфалогіі старабеларускай мовы; з лінгвістычным аналізам выданняў Францыска Скарыны і папулярызацыяй яго асветніцкай дзейнасці, за што мовавед быў узнагароджаны медалём Францыска Скарыны (1990) і атрымаў Дзяржаўную прэмію Рэспублікі Беларусь (1994); з гістарычнай лексікаграфіяй (А.І. Жураўскі – ініцыятар працы па стварэнні “Гістарычнага слоўніка беларускай мовы”); з гісторыяй беларускага і славянскага мовазнаўства.
А.М. Булыка – аўтар звыш 300 навуковых прац па актуальных пытаннях развіцця беларускай мовы. Ён першым у айчынным мовазнаўстве разгледзеў эвалюцыю графікі і арфаграфіі старабеларускай пісьменнасці ў манаграфіі “Развіццё арфаграфічнай сістэмы беларускай мовы” (1970). У працах “Даўнія запазычанні беларускай мовы” (1972), “Лексічныя запазычанні ў беларускай мове XIV–XVIII стст.” (1980) ім прааналізавана лексіка іншамоўнага паходжання ў беларускай мове перыяду сярэднявечча. Сёння вучоны з’яўляецца галоўным рэдактарам “Гістарычнага слоўніка беларускай мовы”. А.М. Булыка першым у Беларусі падрыхтаваў серыю слоўнікаў запазычаных слоў у сучаснай беларускай мове. Ім створана больш за 20 арфаграфічных, тлумачальных, перакладных лексікаграфічных даведнікаў па беларускай і рускай мовах.
Склад аддзела сёння. У аддзеле працуе 7 супрацоўнікаў:
А.М. Булыка – доктар філалагічных навук, галоўны навуковы супрацоўнік, Н.В. Паляшчук – кандыдат філалагічных навук, загадчык аддзела, Э.В. Ярмоленка – кандыдат філалагічных навук, старшы навуковы супрацоўнік, І.У. Будзько – кандыдат філалагічных навук, старшы навуковы супрацоўнік, Г.У. Федарэнка – навуковы супрацоўнік, С.М. Макітрук – малодшы навуковы супрацоўнік, Н.В. Волкава – лабарант 1-ай катэгорыі.
Тэматыка навуковых даследаванняў. У 2011–2015 гг. у аддзеле выконвалася планавая навукова-даследчая работа “Лексічная сістэма старабеларускай мовы: даследаванне эвалюцыйных працэсаў, лексікаграфічная апрацоўка”, якая ўваходзіць у дзяржаўную праграму навуковых даследаванняў на 2011–2015 гг. “Гуманітарныя навукі як фактар развіцця беларускага грамадства і дзяржаўнай ідэалогіі” (ДПНД “Гісторыя, культура, грамадства, дзяржава”)”, падпраграма “Беларуская мова і літаратура”.
Асноўная мэта НДР – усебаковае раскрыццё спецыфікі развіцця старабеларускай лексікі і яе лексікаграфічная апрацоўка.
Навукова-даследчая работа ўключае тры раздзелы: “Слоўнік старабеларускай мовы”, “Лексіка беларускай літаратурна-пісьмовай мовы сярэдзіны XVI – XVIII стст.”, “Алічбоўка картатэкі «Гістарычнага слоўніка беларускай мовы»”.
Вынікі выканання:
праведзена лексікаграфічная апрацоўка слоўнікавага саставу старабеларускай літаратурна-пісьмовай мовы і падрыхтаваны комплекс лексікаграфічных даведнікаў (выпускі 31–35 і рукапіс выпуску 36 “Гістарычнага слоўніка беларускай мовы”, “Падручны гістарычны слоўнік субстантыўнай лексікі” ў 2 т., “Кароткі гістарычны слоўнік беларускай мовы”), у ліку якіх два даведнікі (“Падручны гістарычны слоўнік субстантыўнай лексікі” ў 2 т., “Кароткі гістарычны слоўнік беларускай мовы”) рэпрэзентуюць новыя тыпы слоўнікаў у беларускай і славянскай лексікаграфіі;
упершыню з улікам стылявой і храналагічнай прыналежнасці помнікаў пісьменнасці выяўлены адметнасці фарміравання і функцыянавання лексікі старабеларускай мовы з сярэдзіны XVI – XVIІІ стст., што знайшло адлюстраванне ў рукапісе манаграфіі “Лексіка старабеларускай літаратурна-пісьмовай мовы сярэдзіны XVI – XVIІІ стст.” (складаецца з уводзінаў, 3 раздзелаў “Лексіка дзелавой пісьменнасці”, “Лексіка свецка-мастацкай пісьменнасці”, “Лексіка рэлігійнай пісьменнасці”, заключэння, спіса выкарыстаных крыніц і крыніц фактычнага матэрыялу, дадатку, у якім прадстаўлены лексічныя адзінкі рознай часцінамоўнай прыналежнасці, зафіксаваныя ў помніках пісьменнасці акрэсленага перыяду);
алічбавана частка картатэкі “Гістарычнага слоўніка беларускай мовы”. Такім чынам, упершыню праведзена работа, накіраваная на захаванне картатэкі і на пашырэнне яе інфармацыйнага патэнцыялу. Стварэнне электроннай версіі картатэкі дазволіць папоўніць яе склад (а сёння ён налічвае 1 мільён 60 тыся картак) з помнікаў, нядаўна ўведзеных у навуковы зварот і такім чынам з максімальнай паўнатой прадставіць лексічны фонд беларускай мовы ў XIV–XVIII стст. Картатэка “Гістарычнага слоўніка беларускай мовы” сёння з’яўляецца асновай стварэння навукова-тэарэтычных работ па гістарычнай і сучаснай лексікалогіі, складання розных тыпаў гістарычных слоўнікаў. Яе электронны варыянт можа быць уключаны ў адзіны банк славянскіх гістарычных картак, стварэнне якога прапанавана пачаць з картатэкі старажытнарускага слоўніка;
падрыхтаваны рукапіс зборніка навукова-папулярных артыкулаў для вучняў сярэдняй школы, у якім у даступнай форме сістэматызаваны звесткі па гісторыі беларускай мовы: раскрыты асаблівасці ўжывання ў беларускай мове шэрага лексічных адзінак; прааналізаваны шляхі пранікнення запазычанняў у старабеларускую пісьменнасць; асобная ўвага нададзена “Гістарычнаму слоўніку беларускай мовы” – першаму і адзінаму ў айчыннай гуманітарнай навуцы даведніку, які з максімальнай паўнатой адлюстроўвае багацце слоўнікавага фонду беларускай мовы XIV–XVIII стст.; паказана гісторыя стварэння і бытавання асобных помнікаў пісьменнасці. Выданне такога зборніка будзе садзейнічаць далучэнню падрастаючага пакалення да здабыткаў гісторыка-культурнай спадчыны Беларусі, развіццю лінгвакультуралагічнай кампетэнцыі вучняў;
выдадзены зборнікі выбраных прац А.І. Жураўскага і А.М. Булыкі. Прадстаўленыя артыкулы рэпрэзентуюць асноўныя напрамкі навуковай дзейнасці вучоных: гісторыя беларускай мовы, гістарычная лексікалогія, гістарычная лексікаграфія, скарыніяна, міжмоўнае ўзаемадзеянне і інш. Зборнікі садзейнічаюць папулярызаці вынікаў дзейнасці вучоных-гуманітарыяў у Рэспубліцы Беларусь і за яе межамі;
уведзены ва ўжытак помнікі беларускай пісьменнасці – Полацкае Евангелле, “Жыціе Еўфрасінні Полацкай” (па Пагодзінскім спісе) у 2012 г., Баркулабаўскі летапіс у складзе Баркулабаўскага зборніка ў 2013г., “Буквар” Спірыдона Собаля (што знайшло адлюстраванне ў ніжэйпералічаных кнігах) у 2014 г., дзякуючы чаму пашырана база навуковых даследаванняў. Манаграфія “Святое Евангелие” ўключае ўзноўлены тэкст Полацкага Евангелля і вынікі яго навуковага даследавання; кніга “Житие блаженной Евфросинии, игумении Вседержителя Святого Спаса во граде Полоцке” складаецца з 2-х частак, першая частка – гэта факсімільнае выданне жыція па Пагодзінскім спісе; другая частка змяшчае ўзноўлены царкоўнаславянскі тэкст, яго пераклады на беларускую, рускую і англійскую мовы; кніга “Баркулабаўскі летапіс” утрымлівае ўзноўлены тэкст летапіснага спіса, у склад якага ўваходзіць вядомы Баркулабаўскі летапіс, які створаны на аснове мясцовых і замежных хронік, гістарычных дакументаў, запісаў і які з’яўляецца важнай крыніцай па гісторыі беларускага народа; выданне “Букваръ сиречъ начало учения” складаецца з дзвюх кніг, першая – факсіміле “Буквара” Спірыдона Собаля, другая – уключае навуковыя артыкулы па тэме і ўзноўлены тэкст “Буквара”. Названыя тэксты ў навуковы зварот уведзены ўпершыню ў беларускай і еўрапейскай гуманітарнай навуцы, што дае магчымасць азнаямлення з імі як спецыялістам у галіне гістарычнага мовазнаўства, так і ўсім зацікаўленым асобам. Апісанне моўных асаблівасцей названых тэкстаў, гісторыі іх стварэння і бытавання дазволіць павялічыць колькасць старабеларускіх тэкстаў, ахопленых навуковым (у тым ліку і лінгвістычным) аналізам.
Пазапланавая тэматыка. У 2011–2015 гг. супрацоўнікі аддзела ўдзельнічалі ў выканні пазапланавых праектаў: “Стыль старабеларускай і старарускай прававой пісьменнасці ў гістарычным развіцці беларускай і рускай моў” (з 2011 г., Н.В. Паляшчук; навуковы кіраўнік Т.Р. Трафімовіч, БДПУ імя Максіма Танка); “Пісьменнасць і духоўная культура сярэдневяковай Полаччыны як фактары развіцця славянскага свету” (з 2012 г., І.У. Будзько, Э.В. Ярмоленка, навуковы кіраўнік С.Л. Гаранін).
У 2011 г. І.У. Будзько, Н.В. Паляшчук, Г.У. Федарэнка, Э.В. Ярмоленка па дагаворы з выдавецкім домам “АДЭФ-Україна” прынялі ўдзел у падрыхтоўцы 5-ці моўнага варыянту кнігі “Пересопницьке Євангеліє. Витоки та сьогодення”. Яны пераклалі на сучасную беларускую літаратурную мову 18 глаў Перасопніцкага Евангелля. Кніга рыхтуецца да друку.
Асноўныя навуковыя публікацыі гісторыка-лінгвістычнага зместу (1957–2015 гг.): “Гістарычны слоўнік беларускай мовы”, вып. 1–35, 1982–2015;“Нарысы па гісторыі беларускай мовы” (А.І. Жураўскі, М.А. Жыдовіч, суаўтары А.Я. Бірала, М.Г. Булахаў, М.І. Карнеева-Петрулан, В.Ф. Крыўчык, Б.С. Лапаў, Ю.Ф. Мацкевіч, 1957); “Хрэстаматыя па гісторыі беларускай мовы”, ч. 1 (У.В. Анічэнка, П.В. Вярхоў, А.І. Жураўскі, Я.М. Рамановіч, 1961); “Лічэбнік у беларускай мове” (П.В. Вярхоў, 1961); “Гісторыя беларускай літаратурнай мовы”, т. 1 (А.І. Жураўскі, 1967); “Гісторыя беларускай літаратурнай мовы”, т. 2 (І.І. Крамко, А.К. Юрэвіч, А.І. Яновіч, 1968); “Беларуска-ўкраінскія пісьмова-моўныя сувязі” (У.В. Анічэнка, 1969);“Развіццё арфаграфічнай сістэмы старабеларускай мовы” (А.М. Булыка, 1970);“Гістарычная лексікалогія беларускай мовы” (А.М.Булыка, А.І.Жураўскі, І.І.Крамко, З.К. Турцэвіч, А.І. Яновіч, суўтары А.С. Аксамітаў і А.Я. Баханькоў, 1970);“Сінтакіс слонімскіх актаў (складаны сказ)” (І.І. Крамко, 1970); “Развіццё складаназалежнага сказа ў беларускай мове” (А.П. Груца, 1970); “Даўнія запазычанні беларускай мовы” (А.М. Булыка, 1972); “Гістарычная марфалогія беларускай мовы” (А.М. Булыка, А.І. Жураўскі, І.І. Крамко, 1979); “Лексічныя запазычанні ў беларускай мове XIV–XVIII стст.” (А.М. Булыка, 1980); “Мова нашых продкаў” (А.І. Жураўскі, 1983); “З моў блізкіх і далёкіх” (А.М. Булыка, 1986); “Мова беларускай пісьменнасці XIV–XVIII стст.” (А.М. Булыка, А.І. Жураўскі, І.І. Крамко, У.М. Свяжынскі, 1988); “Мова выданняў Францыска Скарыны” (А.М. Булыка, А.І.Жураўскі, У.М. Свяжынскі, 1990); “Гістарычныя запіскі Ф. Еўлашоўскага” (У.М. Свяжынскі, 1990); “Рэлігійны слоўнік старабеларускай мовы” (І.У. Будзько, 2003); “Слуцкае Евангелле: беларускі рукапіс XVI ст.” (Н.В. Паляшчук, Г.У. Федарэнка, Э.В. Ярмоленка, 2008), “Святое Евангеліе. Слуцк” (Н.В. Паляшчук, Г.У. Федарэнка, Э.В. Ярмоленка, 2009); “Залаты фонд беларускай кніжнасці” (І.У. Будзько, у суаўтарстве, 2012); “Житие блаженной Евфросинии, игумении Вседержителя Святого Спаса во граде Полоцке” (Э.В. Ярмоленка, 2012), “Святое Евангелие: Воспроизведенный текст, научный комментарий” (І.У. Будзько, Н.В. Гарковіч, Э.В. Ярмоленка, 2012), “Падручны гістарычны слоўнік субстантыўнай лексікі” у 2 т. (2012), “Баркулабаўскі летапіс” (І.У. Будзько, Н.В. Паляшчук, Г.У. Федарэнка, Э.В. Ярмоленка; В.К. Мароз, А.А. Крыварот, 2013), “А. I. Жураўскі. Выбраныя працы” (2014), “Букваръ сиречъ начало учения” (у 2-х кн. Кн. 2: Узноўлены тэкст; І.У. Будзько, Н.В. Паляшчук, Г.У. Федарэнка, Э.В. Ярмоленк; 2014); “А.М. Булыка. Выбраныя працы” (2015), “Кароткі гістарычны слоўнік беларускай мовы” (А.М. Булыка) (2015).
Супрацоўнікі аддзела прынялі актыўны ўдзел у падрыхтоўцы энцыклапедычных даведнікаў “Францыск Скарына і яго час” (А.М. Булыка, А.І. Жураўскі, І.І. Крамко, У.М. Свяжынскі, Г.К. Ціванова, 1990); “Беларуская мова” (У.В. Анічэнка, А.М. Булыка, А.І. Жураўскі, І.І. Крамко, У.М. Свяжынскі, Г.К. Ціванова, А.І. Яновіч, 1994), “Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 года” (Л.В. Варпаховіч, Р.С. Гамзовіч, А.І. Жураўскі, Н.Ц. Кажура, І.І. Крамко, В.У. Мяснікова, Л.І. Рабаданава, У.М. Свяжынскі, З.К. Турцэвіч, Г.К. Ціванова, 1989).
Асноўныя палажэнні і матэрыялы, адлюстраваныя ў названых гісторыка-лінгвістычных даследаванях, выкарыстоўвацца ў рашэнні агульных пытанняў развіцця старабеларускай мовы; у вывучэнні кантактаў беларускай мовы з іншымі славянскімі і неславянскімі мовамі, у канкрэтызацыі існуючых даных і палажэнняў аб узаемаўплыве гэтых моў; яны з’яўляюцца істотнымі для распрацоўкі і стварэння новага, заснаванага на новым і багатым фактычным матэрыяле, сабраным з максімальнай колькасці выяўленых крыніц, даследавання па гісторыі беларускай літаратурнай мовы. Навуковыя палажэнні манаграфій, безумоўна, актуальныя пры аналізе стану і перспектыў далейшага развіцця сучаснай беларускай літаратурнай мовы. Пералічаныя публікацыі складаюць аснову лекцыйных курсаў па гісторыі беларускай літаратурнай мовы, гістарычнай граматыцы беларускай мовы, з’яўляюцца базай для падрыхтоўкі вучэбных дапаможнікаў, практыкумаў, праграм для студэнтаў філалагічных факультэтаў вышэйшых навучальных устаноў Рэспублікі Беларусь.
Вынікі, атрыманыя ў ходзе выканання планавых і пазапланавых заданняў, сведчаць аб багацці і значнасці нацыянальнай спадчыны, садзейнічаюць пашырэнню светапогляду, павышэнню адукаванасці беларускіх грамадзян, іх далучэнню да старажытнай беларускай кніжнасці, адпаведна яны павінны выкарыстоўвацца найперш у разнастайных мерапрыемствах, накіраваных на папулярызацыю мінулага беларускага народа ў Рэспубліцы Беларусь і за яе межамі.
Іншыя публікацыі (1957–2015 гг.). Супрацоўнікі аддзела з’яўляюцца аўтарамі і суаўтарамі прац, прысвечаных розным аспектам функцыянавання сучаснай беларускай мовы: А.І. Жураўскі – “Курс сучаснай беларускай літаратурнай мовы”(у суаўтарстве, 1957), “Пытанні білінгвізму і ўзаемадзеяння моў” (у суаўтарстве, 1982), “Пісьменнік і мова” (1962); “Руска-беларускі слоўнік грамадска-палітычнай тэрміналогіі” (у суаўтарстве, 1970); А.М. Булыка – “Сопоставительное описание русского и белорусского языков: Морфология” (у суаўтарстве, 1990); “Слоўнік іншамоўных слоў” у 2-х т. (1999); “Тэорыя і практыка беларускай тэрміналогіі” (у суаўтарстве, 1999); “Красамоўства ў Беларусі” (у суаўтарстве, 2002); “Арфаграфічны слоўнік” (2000), “Беларуска-рускі слоўнік” (2002), “Современный орфографический словарь русского языка” (2004), “Слоўнік іншамоўных слоў. Актуальная лексіка”(2005); “Тлумачальны слоўнік беларускай мовы” (2005); “Толковый словарь русского языка” (2005); “Кароткая граматыка беларускай мовы” (у суаўтарстве, 2007); “Современный русско-белорусский политехнический словарь” (2007),“Фразеологический словарь русского языка” (2007); “Орфографический словарь с правилами русского языка” (у суаўтарстве, 2008) і інш.; А.М. Булыка, Н.В. Паляшчук – “Русско-белорусский словарь” (2004); “Русско-белорусский, белорусско-русский словарь” (2005); “Белорусско-русский, русско-белорусский словарь” (2008), “Современный белорусско-русский, русско-белорусский словарь” (2011); “Большой белорусско-русский, русско-белорусский словарь” (2011), Н.В. Паляшчук – “Беларуская мова: азначэнні, правілы, схемы і табліцы” (2006, 2011), “Словарь юридических терминов на белорусском, русском и английском языках” (у суаўтарстве; электронны рэсурс); І.У. Будзько – “Pogranicza Biаłorusi w perspektywie interdyscyplinarnej” (у суаўтарстве, 2007), “Brasławszczyzna: historia a współczesność. Tom II. Słownik brasławski” (у суаўтарстве, 2010), “Беларуская мова (прафесійная лексіка)” (у суаўтарстве, 2014); В.У. Мяснікова – “Белорусско-русский, русско-белорусский словарь” (у суаўтарстве, 2000).
Членства і праца ў навуковых, вучоных і спецыялізаваных саветах, таварыствах, камісіях, рэдкалегіях. А.М. Булыка і Н.В. Паляшчук уваходзяць у склад вучонага савета Інстытута мовы і літаратуры імя Якуба Коласа і Янкі Купалы НАН Беларусі, навукова-метадычнага семінара “Тэарэтычныя праблемы беларускага мовазнаўства”, савета па абароне дысертацый Д 01.43.01 (А.М. Булыка – намеснік старшыні савета, Н.В. Паляшчук – вучоны сакратар), рэдкалегіі часопіса “Беларуская лінгвістыка”. А.М. Булыка і Э.В. Ярмоленка працуюць у Рэспубліканскай тэрміналагічнай камісіі, дзе А.М. Булыка з’яўляецца старшынёй. А.М. Булыка ўваходзіць у склад рэдкалегіі часопіса “Весці НАН Беларусі”. А.М. Булыка і І.У. Будзько – члены Беларускага камітэта славістаў. А.М. Булыка, І.У. Будзько, Н.В. Паляшчук, Э.В. Ярмоленка неаднаразова ўваходзілі ў склад камісій па прыёме кандыдацкіх і ўступных экзаменаў ў інстытуце. Будзько І.У. з’яўляецца членам камісіі па лексікалогіі і лексікаграфіі пры Міжнародным камітэце славістаў. Ярмоленка Э.В. з’яўляецца членам выдавецкага савета Беларускай Праваслаўнай Царквы. Э.В. Ярмоленка з’яўляецца членам рэвізійнай камісіі пярвічнай прафсаюзнай арганізацыі інстытута, Г.У. Федарэнка – членам прафсаюзнага камітэта.
--------------------------------------------------------------------------------
Анатацыі некаторых выданняў
Кніга “Гістарычная лексікалогія беларускай мовы” – першае і пакуль адзінае комплекснае даследаванне слоўнікавага фонду старабеларускай мовы. У гэтай працы, “якая з’яўляецца першай спробай увядзення ў навуковы ўжытак лексічнага матэрыялу картатэкі слоўніка”, апісана старажытнаруская лексіка як аснова старабеларускай лексічнай сістэмы, прааналізавана ўласнабеларуская лексіка і яе асноўныя прадметна-тэматычныя групы (грамадска-палітычная, гандлёвая, ваенная, навукова-кніжная), вызначаны пласты запазычанняў (паланізмаў, лацінізмаў, германізмаў, грэцызмаў, царкоўнаславянізмаў, цюркізмаў, літуанізмаў), прасочана эвалюцыя лексічнай сістэмы беларускай мовы ў XIX – пачатку XX ст. і дадзена абгрунтаванне зменам, якія ў ёй адбыліся на працягу XX ст., разгледжаны паходжанне і фарміраванне беларускай фразеалогіі.
У манаграфіях “Гістарычная марфалогія беларускай мовы” і “Мова беларускай пісьменнасці XIV–XVIII стст.” паказана эвалюцыя сродкаў выражэння граматычных катэгорый у галіне марфалогіі, паколькі “іменна на гэтым узроўні найбольш яскрава выяўляецца эвалюцыя пісьмовай мовы і вынікі яе ўзаемаадносін з народнай беларускай мовай і роднаснымі літаратурнымі мовамі”. У сістэме змянення назоўніка, прыметніка, займенніка, лічэбніка, прыслоўя, дзеяслова і яго форм аўтарамі прааналізаваны традыцыйныя і архаічныя рысы, адметнасці, абумоўленыя ўплывам жывой гаворкі, а таксама царкоўнаславянскай і польскай моў, звернута ўвага на важнейшыя адрозненні твораў дзелавога, свецкага і канфесійнага зместу ў галіне формазмянення, паказаны лёс рада форм у гісторыі беларускай літаратурнай мовы.
У манаграфіі “Мова выданняў Францыска Скарыны”, падрыхтаванай у межах рэспубліканскай праграмы “Францыск Скарына і славянская культура”, увага А.М. Булыкі, А. І. Жураўскага, У.М. Свяжынскага звернута на мову пражскіх перакладаў кніг Старога запавету (1517–1519). Як адзначаюць аўтары, ад папярэдніх прац, прысвечаных лінгвістычнаму аналізу твораў першадрукара, дадзенае даследаванне адрозніваецца тым, што ў ім “аналізуецца сукупнасць усіх моўных фактаў, і гэта дае магчымасць вызначыць ступень і ўдзельную вагу ў выданнях першадрукара ўсіх асноўных стыхій, якія ўдзельнічалі ў фарміраванні яго мовы”. У выніку супастаўлення перакладаў Скарыны з чэшскай Бібліяй венецыянскага выдання 1506 г. і з Астрожскай бібляй 1581 г. паказаны арфаграфічныя, марфалагічныя і лексічныя асаблівасці перакладаў, выяўлены суадносіны ў іх царкоўнаславянскіх, беларускіх і заходнеславянскіх элементаў. “Наяўнасць у вывучаных перакладных кнігах Скарыны прыкладна 36% беларусізмаў у галіне марфалогіі і лексікі паказвае, што мова гэтых выданняў далёка адышла ад традыцыйнай царкоўнаславянскай мовы. Але захаванне ў гэтых кнігах 64% царкоўнаславянскіх граматычных і лексічных дыферэнцыяльных прыкмет, на месцы якіх выкарыстоўваліся мясцовыя адпаведнікі ў тагачасных помніках на беларускай мове, паказвае, што Скарына не здолеў і, відаць, не ставіў перад сабой мэту канчаткова пераадолець царкоўнаславянскі струмень, практычна зразумелы тагачаснаму чытачу”.
“Гісторыя беларускай літаратурнай мовы” (т. 1) – самае грунтоўнае даследаванне ўнутранай і знешняй старабеларускай літаратурна-пісьмовай мовы. На аснове дэталёвага аналізу графікі і арфаграфіі, марфалогіі, сінтаксісу і лексікі вядомых на той час помнікаў А.І. Жураўскі паказаў станаўленне жанрава-стылявой сістэмы старабеларускай мовы, яе суадносіны з жывой мовай народа і ўзаемадзеянне з суседнімі славянскімі мовамі. Даследчыкам падрабязна апісана моўная сістэма летапісаў, воінскіх і рыцарскіх раманаў і аповесцей, дзелавых дакументаў, хронік і хранографаў, рукапісных і друкаваных рэлігійных твораў, а таксама выданняў Францыска Скарыны, Сымона Буднага, Васіля Цяпінскага. Гэта дазволіла вызначыць месца кожнага помніка ў беларускай культурна-гістарычнай спадчыне, аказала ўплыў на стварэнне калегамі і вучнямі вучонага асобных манаграфічных даследаванняў.
Асноўная мэта кнігі “Гісторыя беларускай літаратурнай мовы” (т. 2) – паказаць станаўленне і эвалюцыю новай беларускай літаратурнай мовы. У раздзеле “Дакастрычніцкі перыяд” аўтарамі вызначаны гістарычныя ўмовы ўзнікнення новай беларускай літаратурнай мовы, роля творчасці В. Дуніна-Марцінкевіча ў гэтым працэсе, прааналізавана мова твораў таго часу, звернута ўвага на фарміраванне слоўнікавага фонду, правапісных і граматычных норм. Раздзел “Паслякастрычніцкі перыяд” прысвечаны разгляду развіцця арфаграфіі, граматыкі, лексікі беларускай літаратурнай мовы ў першыя паслякастрычніцкія дзесяцігоддзі і ў пасляваенны час. У асобных параграфах раздзела характарызуюцца асноўныя напрамкі лексікаграфічнай дзейнасці, асвятляецца значэнне “Беларускай граматыкі” Б. Тарашкевіча ў распрацоўцы граматычных норм беларускай літаратурнай мовы.
У манаграфіі А.М. Булыкі “Лексічныя запазычанні ў старабеларускай мовеXIV–XVIII стст.” прыведзены самы поўны корпус старабеларускіх слоў іншамоўнага паходжання (3635 адзінак), зроблена іх класіфікацыя (грамадска-палітычная, юрыдычная, канцылярская, ваенная, сацыяльна-эканамічная, прафесійна-вытворчая, бытавая, рэлігійная лексіка і інш.), апісана іх семантыка, выяўлены прычыны і шляхі пранікнення, час фіксацыі ў пісьмовых тэкстах, разгледжана фанетычнае, марфалагічнае, семантычнае асваенне старабеларускай мовай і словаўтваральная актыўнасць. У працы запазычванне разгледжана як станоўчы, прагрэсіўны працэс, “у якім актыўным бокам выступае ... мова-рэцэптар, што адлюстроўвае новую гістарычную сітуацыю і сувязь данай мовы з суседнімі мовамі”. Паводле аўтара, у старабеларускай мове дамінавалі запазычанні з польскай, лацінскай, нямецкай моў, словы цюркскага, грэчаскага, раманскага, літоўскага, венгерскага і чэшскага паходжання прадстаўлены ў меншай ступені.
Святое Евангеліе. Слуцк / Н.В. Паляшчук, Г.У. Федарэнка, Э.В. Ярмоленка. – Мінск: Беларуская Праваслаўная Царква, 2009. – Кн. 1: Узноўлены тэкст. – 264 с.; Кн. 2: Даследаванне рукапісу. – 208 с.
У выданні “Святое Евангеліе. Слуцк” адлюстра-ваны вынікі сумеснага навуковага праекта, які ажыццяўляўся супрацоўнікамі аддзела і Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі. Выданне з’яўляецца першым комплексным навуковым даследаваннем Слуцкага Евангелля 1581 г. Частка 1 змяшчае ўзноўлены тэкст манускрыпта, частка 2 – яго кадыкалагічны і лінгвістычны аналіз (вызначаны тып паперы рукапісу, асаблівасці почырку перапісчыка, ахарактарызавана мастацкае аздабленне Евангелля, этапы рэстаўрацыі помніка; апісана сістэма графічных сродкаў, разгледжана арфаграфія тэксту, вызначана ступень адлюстравання ў помніку стараславянскіх, агульнаўсходнеславянскіх фанетычных рыс і рыс жывой беларускай гаворкі, даследаваны марфалагічны і сінтаксічны лад помніка, праведзена вывучэнне слоўнікавага складу помніка). Кніга дапаўняе факсіміле помніка, выдадзенае ў 2009 г.
Гістарычны слоўнік беларускай мовы. Вып. 1–35 / пад рэд. А.М. Булыкі, А.І. Жураўскага. – Мінск : Беларус. навука, 1982–2015.
“Гістарычны слоўнік беларускай мовы” – першы і адзіны ў айчыннай гуманітарнай навуцы даведнік, які з максімальнай паўнатой адлюстроўвае багацце слоўнікавага фонду беларускай мовы XIV–XVIII стст., з’яўляецца надзейнай крыніцай пазнання мінулага Беларусі, дае змястоўную інфармацыю аб сацыяльна-эканамічным жыцці, матэрыяльнай і духоўнай культуры беларускага народа ў названы перыяд. У выпусках слоўніка, апублікаваных на працягу 1982–2013 гг., дэталёвую лексікаграфічную апрацоўку атрымалі звыш 40000 слоў, зафіксаваных у граматах, дагаворах, статутах, летапісах, хроніках, хранографах, воінскіх і рыцарскіх раманах і аповесцях, мемуарных, публіцыстычных, навуковых і рэлігійных творах.
Житие блаженной Евфросинии, игумении Вседержителя Святого Спаса во граде Полоцке : в 2 кн. / науч. ред., предисл., воспр. ц.-слав. текста, пер. на рус. и белорус. яз., коммент. Э.В. Ермоленко; пер. на англ. яз. Т.В. Сальникова. – Минск : Белорусская Православная Церковь, 2012. – Кн. 1 : Житие блаженной Евфросинии, игумении Вседержителя Святого Спаса во граде Полоцке [факсим. изд.] – 32 с. ; Кн. 2 : Житие блаженной Евфросинии, игумении монастыря Вседержителя Святого Спаса во граде Полоцке [пер. на ц.-слав., рус., белорус., англ. яз.]. – 128 с.
“Жыціе Еўфрасінні Полацкай” – адзін з найбольш ранніх помнікаў усходнеславянскай агіяграфіі, створаны ў канцы ХІІ ст. невядомым аўтарам.
Першыя публікацыі “Жыція Еўфрасінні Полацкай” з’явіліся яшчэ ў другой палавіне ХІХ ст. Дадзенае выданне Жыція здзейснена па спісе сярэдзіны XVI ст., які захоўваецца ў Расійскай нацыянальнай бібліятэцы ў Санкт-Пецярбургу (збор Пагодзіна, зборнік пад № 869, пісаны паўуставам; займае ў ім аркушы 318 адв. – 332). Спіс адносіцца да рэдакцыі Зборнікаў змешанага складу.
Brasławszczyzna. Pamięć i współczesność. Tom I. Historia regionu. Charakterystyka socjolingwistyczna. Świadectwo mieszkańców. / Red. naukowy E. Smułkowa. – Warszawa, 2011.
Двухтомнае даследаванне пад агульнай назвай „Brasławszczyzna: Pamięć i współczesność” прадстаўляе вынік працы міжнароднага калектыву аўтараў. Першы том, які выдадзены ў выдавецтве Варшаўскага ўніверсітэта (Варшава, 2011), мае назву “Historia regionu. Charakterystyka socjolingwistyczna. Świadectwo mieszkańców”, другі том (Варшава, 2009) – „Słownictwo dwujęzycznych mieszkańców rejonu (Słownik brasławski)”. Абодва тамы выдадзены пад агульнай навуковай рэдакцыяй прафесара Варшаўскага ўніверсітэта, доктара філалагічных навук Эльжбеты Смулковай.
Святое Евангелие: Воспроизведенный текст, научный комментарий / воспр. текста И.В. Будько, Н.В. Гаркович, Э.В. Ермоленко; науч. коммент.: Н.В. Николаев, И.В. Будько; под общ. ред. Р.С. Матульского. – Минск: Белорусский Экзархат Московского Патриархата, 2012.
Полацкае Евангелле – першы тэкст поўнага апракаса (уключае ўсе евангельскія чытанні богаслужбовага гадавога цыклу), перапісаны на беларускіх землях. Рукапіс Евангелля сёння знаходзіцца ў Расійскай нацыянальнай бібліятэцы імя М.Я. Салтыкова-Шчадрына (170 лістоў) і Расійскай дзяржаўнай бібліятэцы (3 лісты). Тэкст напісаны на царкоўнаславянскай мове ўсходнеславянскай рэдакцыі. Прадстаўлена аканне і цоканне, характэрныя рысы дыялекту крывічоў, галоўным культурна-палітычным цэнтрам якіх у свой час быў Полацк.
У дадзеным выданні прадстаўлены ўзноўлены тэкст рукапісу, у тым ліку ўпершыню расчытаны запісы на палях, і вынікі яго навуковага даследавання.
Праца арыентавана на мовазнаўцаў, літаратуразнаўцаў, тэолагаў, гісторыкаў, краязнаўцаў, усіх, хто цікавень!іцца культурна-гістарычнай спадчынай Беларусі.
Баркулабаўскі летапіс / І.У. Будзько, А.А. Крыварот, В.К. Мароз, Н.В. Паляшчук, Г.У. Федарэнка, Э.В. Ярмоленка; Выд-ва “Беларуская энцыклапедыя імя П. Броўкі, Нацыянальная бібліятэка Беларусі, Цэнтр даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі. – Мінск: Беларус. Энцык., 2013. – С. 107–258.
У кнізе прадстаўлены ўзноўлены тэкст летапіснага спіса, у склад якага ўваходзіць вядомы Баркулабаўскі летапіс, які створаны на аснове мясцовых і замежных хронік, гістарычных дакументаў, запісаў і які з’яўляецца важнай крніцай па гісторыі беларускага народа. Пры ўзнаўленні рукапісу злітна напісаны тэкст разбіты на асоьныя словы, вынасныя літары напісаны ў радку, раскрыта лікавае значэнне літар і інш. Падрыхтавананае такім чынам выданне дае магчымасць азнаямлення з тэкстам, створаным звыш 400 гадоў назад, самаму шырокаму колу асоб: навукоўцам, выкладчыкам, студэнтам, усім, хто цікавіцца культурнай спадчынай Беларусі.
Падручны гістарычны слоўнік субстантыўнай лексікі: у 2 т. / Нац. акад. навук Беларусі, Цэнтр даслед. беларус. культуры, мо-вы i літ., філ. «Ін-т мовы i літ. імя Якуба Коласа i Янкі Купалы» ; склад.: I. У. Будзько [i інш.] ; пад рэд. А.М.Булыкі. – Мінск : Беларус. навука, 2013. [Т. 1. – 531 с.], [Т. 2. – 515 с.].
“Падручны гістарычны слоўнік субстантыўнай лексікі” – новы тып лексікаграфічнага даведніка ў айчыннай гістарычнай лексікаграфіі. У слоўніку дадзена семантычная характарыстыка звыш 24 000 назоўнікаў з арыгінальных i перакладных пісьмовых помнікаў XIV-XVIII стст. рознай жанрава-стылявой прыналежнасці. Дадатак да слоўніка змяшчае каля 1000 назваў плямён, народнасцей, прадстаўнікоў рэлігійных плыняў i інш
Слоўнік разлічаны на моваведаў, літаратуразнаўцаў, гісторыкаў, этнографаў i ўсіх, хто цікавіцца i займаецца вывучэннем мінулага Беларусі.
Букваръ сиречъ начало учения. У 2-х кн. Кн. 1: Факсимиле. – Мінск: Выдавецтва Беларускага Экзархата, 2014. – 80 с.; Кн. 2: Узноўлены тэкст / Будзько І.У., Паляшчук Н.В., Федарэнка Г.У., Ярмоленка Э.В. – Мінск: Выдавецтва Беларускага Экзархата, 2014. – 128 с.
Выданне складаецца з дзвюх кніг. У першай кнізе прадстаўлена факсіміле “Буквара” Спірыдона Собаля (Куцейна, 1631), другая кніга ўключае артыкулы пра гісторыю Куцеінскага манастыра, яго друкарню, пра жыццё і дзейнасць Спірыдона Собаля, узноўлены тэкст “Буквара”, які дае магчымасць азнаямлення з ім асобам без спецыяльнай гісторыка-лінгвістычнай падрыхтоўкі, а таксама пералік слоў, ужытых у буквары пад цітлай. Выданне пашырае веды пра Аршаншчыну як цэнтр культуры і праваслаўя ў сярэднія вякі.
Кнігі адрасаваны філоллагам, бібліёграфам, гісторыкам, настаўніка, выкладчыкам, усім, хто цікавіцца гісторыяй і культурай Беларусі.
A.I. Жураўскі. Выбраныя працы / А.I. Жураўскі; уклад.: H.В. Паляшчук, А. Ф. Мяснікоў. – Мінск : Беларус. навука, 2014. – 491 с.
У зборніку змешчаны выбраныя працы члена-карэспандэнта НАН Беларусі А.I.Жураўскага па актуальных праблемах гістарычнага i сучаснага мовазнаўства.
А.М. Булыка. Выбраныя працы / А.М. Булыка; уклад.: А.М. Булыка, Н.В. Паляшчук; Нац. акад. навук Беларусі Цэнтр даслед. беларус. культуры, мовы i літ., Філ. «Ін-т мовы i літ. імя Якуба Коласа i Янкі Купалы» ; уклад. А.M.Булыка, H.В.Паляшчук. – Мінск : Беларус. навука, 2015. – 551 с.
У зборніку змешчаны выбраныя працы члена-карэспандэнта НАН Беларусі А.М.Булыкі, прысвечаныя актуальным праблемам гістарычнага мовазнаўства.
