Арганізоўваючы ў рэдакцыі круглы стол з такой назвай, спецыяльна прымяркоўвалі яго па часе так, каб апублікаваць менавіта сёння, у Дзень роднай мовы. Здавалася б, усё лагічна і сімвалічна, і нават радасна было, што так яно атрымаецца. Але адзін з удзельнікаў нашай размовы, шаноўны акадэмік, на самым пачатку тут жа збіў увесь імпэт і ўзнёсласць: "Чаму мы гаворым пра праблемы беларускай мовы толькі адзін тыдзень у годзе — у канцы лютага? Чаму гэта тэма не гучыць у нас пастаянна? Ці не лагічней было б у Дзень роднай мовы абмяркоўваць праблемы моў нацыянальных меншасцяў, якія жывуць у нашай краіне, а не той, якая носіць статус дзяржаўнай?.." Што ж, паважаны суразмоўнік несумненна мае рацыю. Але ж каб выйшла так, як бачыцца ў ідэале, трэба з нечага пачынаць. Хоць бы і ў Дзень роднай мовы.
Тым больш што гутарка атрымалася ў нас не пра тое, што ўжо многім набіла аскоміну, — як важна ў Беларусі па-беларуску размаўляць, а пра тое, як з мовай абыходзяцца ўласна тыя, хто ёй карыстаецца або спрабуе гэта рабіць. А такіх людзей у нашай краіне становіцца ўсё больш. І дзе, як не на старонках беларускамоўнай газеты, паразважаць пра тое, наколькі ашчадна, паважліва, пісьменна мы ўжываем мову, як яна пад уплывам часу змяняецца, добрыя гэтыя змены ці не вельмі.
Спадзяёмся, што многае з гэтай гутаркі зацікавіць і нашых чытачоў, і тых, хто працуе з беларускай мовай па сваіх службовых абавязках, і педагогаў. Атрымалася яна надзвычай аўтарытэтная і прафесіянальная, бо ўдзельнічалі ў ёй людзі, якія маюць да беларускай філалогіі самае непасрэднае дачыненне: Аляксандр ЛУКАШАНЕЦ, доктар філалагічных навук, першы намеснік дырэктара Цэнтра даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН Беларусі, акадэмік НАН Беларусі, Алена АНІСІМ, дэпутат Палаты прадстаўнікоў Нацыянальнага сходу, старшыня Таварыства беларускай мовы, Ігар КАПЫЛОЎ, кандыдат філалагічных навук, дырэктар Інстытута мовазнаўства імя Якуба Коласа, старшыня Рэспубліканскай тапанімічнай камісіі пры НАН Беларусі, Віктар ІЎЧАНКАЎ, доктар філалагічных навук, загадчык кафедры стылістыкі і літаратурнага рэдагавання Інстытута журналістыкі Белдзяржуніверсітэта, Ірына КАНДРАЦЕНЯ, кандыдат філалагічных навук, вядучы навуковы супрацоўнік Інстытута мовазнаўства імя Якуба Коласа, вучоны сакратар Рэспубліканскай тэрміналагічнай камісіі пры НАН, Ірына БУДЗЬКО, кандыдат філалагічных навук, загадчык кафедры беларускай і рускай моў Беларускага нацыянальнага тэхнічнага ўніверсітэта, Кацярына ГАНЧАРЭНКА, кандыдат філалагічных навук, дактарант Інстытута мовазнаўства імя Якуба Коласа, Уладзімір КОШЧАНКА, загадчык сектара камп'ютарнай лінгвістыкі Інстытута мовазнаўства імя Якуба Коласа.
"Звязда":
— Адна з тэндэнцый апошняга часу — беларускую мову пачалі больш шырока ўжываць у розных сферах нашага жыцця. На ёй размаўляе і перапісваецца ў сеціве моладзь, на ёй пачынае гаварыць наш бізнес, яна ўсё часцей гучыць у храмах... На думку тых, для каго мова — не толькі сродак зносін, але і прадмет вывучэння, гэта шчырая зацікаўленасць ці ўсё ж больш даніна нейкай модзе, якая ў хуткім часе міне?
Алена АНІСІМ:
Алена АНІСІМ.
— Я са свайго досведу грамадскага дзеяча хачу зазначыць, што людзі прыходзяць да беларускай мовы па розных прычынах. Нехта натуральным шляхам: для яго гэта штодзённая мова і ён не стаіць перад пытаннем, на якой мове яму гаварыць. Іншыя людзі ўпершыню сутыкаюцца з жаданнем карыстацца беларускай мовай ужо ў сталым узросце: хтосьці быў вызвалены ад яе вывучэння ў школе, хтосьці пераехаў у Беларусь з іншай краіны. Для моладзі, якая з дзяцінства гаварыла па-руску, нешта паслужыла штуршком — і з'явілася жаданне гаварыць на беларускай мове штодня. Словам, у грамадстве адбываюцца розныя працэсы, але можна сказаць упэўнена, што цікавасць да беларускай мовы сёння ёсць і яна не змяншаецца. У многіх дарослых людзей ёсць патрэба ёй карыстацца, і не толькі самім карыстацца, але даць магчымасць і сваім дзецям гэта рабіць. Мы бачым, як беларускамоўныя бацькі гуртуюцца сёння, каб адкрываць беларускамоўныя групы ў дзіцячых садках, каб ствараліся беларускамоўныя класы ў школах. Нельга казаць адназначна, што гэта нейкая даніна модзе ці цікаўнасць ці штосьці яшчэ, — у кожнага свая патрэбнасць у мове. Але ў большасці тых, хто сёння свядома прыйшоў да беларускай мовы — для таго, каб вывучаць яе, пашыраць яе ўжыванне, лічу, патрэба натуральная, прадыктаваная разуменнем, што яны грамадзяне Рэспублікі Беларусь, што беларуская мова дзяржаўная, а значыць, трэба, каб яна гучала ў нашай краіне.
Аляксандр ЛУКАШАНЕЦ:
— Тут варта найперш заўважыць, што мы жывём у асяроддзі беларускай мовы, і гэта асяроддзе, будзем спадзявацца, будзе пашырацца. Гэта і не мода, гэта і не цікаўнасць — гэта рэальнае жыццё беларускай мовы, як і любой жывой мовы.
Віктар ІЎЧАНКАЎ:
— Сапраўды, у тым, што назіраем сёння, няма ніякай моды, ніякай экзотыкі. Сёння гэта нармальны, умераны ход развіцця натуральнай мовы. Ёсць, канешне, выпадкі адпрэчвання таго, што так адбываецца, але ў сваёй прафесійнай дзейнасці я, напрыклад, гэтага не адчуваю.
"Звязда":
— Цалкам рэальная на сённяшні дзень сітуацыя. Чалавек, у якога школа і ўніверсітэт, дзе па нейкіх прычынах ён не атрымаў дастатковай моўнай адукацыі, ужо даўно ў мінулым, вырашае для сябе, што будзе карыстацца беларускай мовай. Яму ёсць куды пайсці падвучыцца ці варта спадзявацца толькі на сябе, задавальняючыся чытаннем класікаў?
Ігар КАПЫЛОЎ:
Ігар КАПЫЛОЎ.
— Прывяду прыклад з работы нашага Інстытута мовазнаўства. Летась у нас узнікла ідэя арганізаваць навукова-асветніцкія курсы па беларускай мове. Мы падрыхтавалі праграму, распрацавалі план лекцый, зрабілі аб'яву, што такія курсы адкрываюцца. Шчыра кажучы, вялікага аптымізму наконт ахвотных запісацца на гэтыя курсы не было, але я памыліўся. На заняткі прыйшлі прадстаўнікі розных пакаленняў, рознага ўзроўню: і школьнікі, і студэнты, і аспіранты, і перакладчыкі, і экскурсаводы, і праграмісты, і пенсіянеры. І пасля першых некалькіх лекцый ахвотных хадзіць на іх не паменела, як часам бывае. Курсы доўжыліся з кастрычніка да чэрвеня, а наведвальнікаў з цягам часу станавілася нават больш — людзі пачалі хадзіць цэлымі сем'ямі, прыводзіць сяброў. Калі мы пасля заканчэння зрабілі апытанне, агульнае пажаданне было працягнуць гэту справу, што мы, уласна кажучы, сёлета і зрабілі. Праўда, у іншым фармаце — далучыліся культуралагічны складнік і гістарычны, а пляцоўкай для правядзення заняткаў стаў Нацыянальны гістарычны музей. Варта згадаць і курсы "Мова нанова", якія карыстаюцца вялікай папулярнасцю. А яшчэ — курсы беларускай мовы за мяжой, якія набываюць усё большую папулярнасць, напрыклад, у Кітаі, у Японіі, ва Узбекістане. Хацелася б, канешне, пашыраць прыктыкум вывучэння мовы. У прыватнасці, не хапае ўрокаў мовы на тэлебачанні, якія вяла калісьці Алена Анісім, на радыё, у інтэрнэце.
Віктар ІЎЧАНКАЎ:
— Калі ў грамадстве ёсць патрэба вывучэння мовы, людзі не тое што адгукаюцца, а нават гатовыя плаціць за гэта грошы. Пасля таго як былі ўнесены змены ў беларускі правапіс, у Інстытуце журналістыкі на факультэце перападрыхтоўкі і павышэння кваліфікацыі кадраў былі створаны пастаянныя тэматычныя семінары і вебінары. На іх прайшло перападрыхтоўку звыш тысячы чалавек.
Уладзімір КОШЧАНКА:
— Можна, канешне, пайсці вучыцца за грошы, але мне здаецца, у адносінах да беларускай мовы гэта няправільны падыход. Бясплатныя курсы фактычна адсутнічаюць. "Мова нанова"? Але ж гэта не чыста моўныя курсы. Пры Таварыстве беларускай мовы былі менавіта моўныя курсы, на якіх людзі бясплатна вывучалі мову фактычна з нуля...
Алена АНІСІМ:
— Цяпер іх, на жаль, няма, бо паўстала фінансавае пытанне: выкладчыку ж трэба заплаціць за работу...
Аляксандр ЛУКАШАНЕЦ:
Аляксандр ЛУКАШАНЕЦ.
— Я не думаю, што сітуацыю з курсамі беларускай мовы трэба драматызаваць. Усё з'яўляецца тады, калі ў гэтым з'яўляецца патрэба. Калі з'явіцца неабходнасць — праблемы не будзе, знойдуцца і выкладчыкі, і арганізацыі. У канцы 80-х — пачатку 90-х гадоў такіх курсаў была маса, бо была маса людзей, якія разумелі, што без ведання беларускай мовы яны не змогуць заняць тыя пазіцыі ў грамадстве, на якія яны прэтэндуюць. Тое самае будзе і зараз, і сімптомы мы ўжо можам назіраць сёння. Будуць ахвотныя — будуць і курсы. Іншая справа, што гэту работу абсалютна нельга пускаць на самацёк, а трэба ствараць моўнае асяроддзе мэтанакіравана. У нас сапраўды не хапае беларускай мовы ў інфармацыйнай прасторы. Сёння вельмі важна, каб былі арганізаваныя адукацыйныя курсы на радыё. Калі б у ранішнім эфіры, калі людзі пад радыё збіраюцца на працу, прагучала 15-хвілінная праграма "Гаворым па-беларуску правільна", — плён быў бы несумненны. Важна, каб такія курсы былі на тэлебачанні. І вельмі надзённая сёння праблема — арганізацыя падобнай дзейнасці ў інтэрнэт-прасторы. Але гэта вельмі складана, бо сёння інтэрнэт не спрыяе культуры маўлення — як беларускага, так і рускага. І гэта звязана з тым, што адносіны і патрабаванні да агульнай культуры і культуры маўлення ў грамадстве вельмі знізіліся. Сёння нашай асноўнай праблемай з'яўляецца тое, што стала не сорамна пісаць і гаварыць з памылкамі, — так званая праблема моўнай кампетэнцыі.
Уладзімір КОШЧАНКА:
— А яшчэ, ведаеце, якая сёння праблема? На жаль, нават многія выпускнікі філфака ці журфака выходзяць з вельмі слабай беларускай мовай. Мне давялося сутыкацца з імі па працы, пры перакладзе на беларускую некаторых сайтаў — на жаль, у большасці менавіта нядаўніх выпускнікоў веды мовы, мякка кажучы, слабаватыя.
"Звязда":
— Ці не бяда гэта для мовы, калі моладзь са слабай падрыхтоўкай, з "асфальтавай" лексікай пачынае актыўна ёй карыстацца (што можна назіраць сёння ў вялікіх гарадах). Здаецца, час непакоіцца пра элементарную культуру маўлення, адсутнасць якой становіцца нормай...
Аляксандр ЛУКАШАНЕЦ:
— Мы павінны толькі радавацца, што з'яўляюцца новыя разнавіднасці мовы, што яна пашырае сферы ўжывання, і з'яўленне гэтых разнавіднасцей сведчыць пра яе паўнавартаснасць і поўнафункцыянальнасць. Мы павінны пазбавіцца ад такога стэрэатыпа, што калі мы гаворым пра беларускую мову, то маем на ўвазе перш за ўсё яе літаратурны варыянт. Але любая нацыянальная мова не зводзіцца толькі да літаратурнай разнавіднасці. У любой еўрапейскай мове сёння існуюць самыя розныя варыянты акрамя літаратурнага. Тое, што ў нас, нягледзячы на пэўныя праблемы з беларускай мовай у грамадстве, з'яўляюцца яе новыя разнавіднасці, у тым ліку сацыяльныя дыялекты, сведчыць, што беларуская мова пашырае сферу свайго выкарыстання, што яна з'яўляецца рэальным сродкам зносін пэўных частак нашага грамадства. Тым больш калі мы гаворым пра сацыяльныя дыялекты, то гэта якраз тая сфера зносін, дзе ніхто не можа прымусіць выкарыстоўваць тую ці іншую мову. І калі яна з'яўляецца ў такім асяроддзі — гэта значыць, што яна запатрабаваная.
Але трэба вельмі добра разумець, што кожная разнавіднасць мовы мае свае сферы ўжывання. У адной сферы будуць дарэчы народныя гаворкі, у другой — сацыяльныя дыялекты, у трэцяй — афіцыйная мова. Усе мы павінны разумець, што ў сферы навучання, асабліва школьнага, у афіцыйных сферах павінна без варыянтаў выкарыстоўвацца выключна дасканалая беларуская літаратурная мова.
Уладзімір КОШЧАНКА:
Уладзімір КОШЧАНКА.
— Мне аднойчы давялося правесці дзень у беларускамоўнай гімназіі. Настаўнікі і дзеці па-за ўрокамі размаўлялі па-руску. Тое самае можна назіраць і ў ВНУ нават на профільных мовазнаўчых факультэтах. Адкуль можа моладзь, пазбаўленая моўнага асяроддзя дома, добра вывучыць мову, калі стаўленне да яе ўсяго толькі як да прадмета?..
Алена АНІСІМ:
— Мы якраз закранулі вельмі важнае пытанне інфармацыйнага забеспячэння, натуральнага моўнага асяроддзя. Менавіта праз яго недахоп, а то і адсутнасць, таму ж самаму маладому чалавеку мову немагчыма ні вывучыць на належным узроўні, ні тым больш удасканаліць. Мова ў нашай інфармацыйнай прасторы — на тэлебачанні, на радыё — абмежаваная. Мова інтэрнэту — без межаў, але ж там фактычна няма абмежаванняў і для элементарнай непісьменнасці.
Кацярына ГАНЧАРЭНКА:
— І ў плане інфармацыйнага забеспячэння вельмі важна, каб былі беларускамоўныя маладзёжныя праграмы на тэлебачанні. Некалькі гадоў назад была праграма "Легенды lіfe", якая, на жаль, закрыла сезон, у другім сезоне тэлеконкурсу "Талент краіны" беларускай засталася толькі назва... Добра, што ёсць яшчэ беларускамоўны хіт-парад "100 песень для Беларусі", ну і некаторыя матчы на "Беларусь 5" каментуюцца па-беларуску.
Віктар ІЎЧАНКАЎ:
— "Зафрэндзіць", "лузер", "юзер"... Як да гэтага ставіцца? А што за праблема, сябры мае? Гэта ж сёння не толькі беларускай мовы праблема — усіх моў свету. Мы ўвайшлі ў абсалютна новую эпоху, якая вымагае іншай лексікі. У 20-я гады мінулага стагоддзя, напрыклад, адбываўся адваротны працэс — прыхільнікі пурызму (чысціні мовы) навыдумлялі слоў, якія павінны былі замяніць запазычанні з іншых моў. Большасць новатвораў так і засталася ў гісторыі, але ж некаторыя сталі часткай літаратурнай мовы: цягнік, жыццяпіс, лецішча, суладдзе... Гэта, як ужо тут неаднойчы казалі, натуральны працэс развіцця мовы. Мова з цягам часу сама адшліфуе, што застанецца ва ўжытку, а што пяройдзе "ў пасіў" у яе карыстальнікаў.
Кацярына ГАНЧАРЭНКА:
Кацярына ГАНЧАРЭНКА.
— Я сумесна з Анастасіяй Марозавай ужо два гады займаюся даследаваннем размоўнай і слэнгавай лексікі. Мы правялі апытанне маладых людзей ва ўзросце 17—32 гадоў (вынікі якога, дарэчы, публікаваліся ў часопісе "Маладосць"). Высветлілася, што больш свабодна размоўнай лексікай валодаюць людзі, якім ад 25 гадоў і якія прафесійна займаюцца беларускай мовай, — журналісты, пісьменнікі, людзі творчых прафесій. Яны паказалі найбольш цікавыя вынікі. У студэнтаў быў зафіксаваны пераважна слэнг з рускай мовы. А адна 19-гадовая дзяўчына з 35 паняццяў, якія трэба было абазначыць словамі, восем выразіла словамі "фіг", "крут"... Але выявілася і станоўчая тэндэнцыя: менавіта беларуская мова дазваляе зменшыць колькасць сапраўдных вульгарызмаў. У каментарыях маладыя людзі пазначалі: мы арыентуемся на нашых выкладчыкаў, на класічную літаратуру... Каля дваццаці працэнтаў паняццяў большасцю рэспандэнтаў або ніяк "па-размоўнаму" не называлася, або ўказваўся рускамоўны адпаведнік, што сведчыць пра тое, што беларуская мова ўсё ж успрымаецца як літаратурная, як мова навучання. А хацелася б, каб яна станавілася натуральнай.
Сярод апытанай моладзі мы заўважылі і новых пурыстаў, якія кожнаму слову стараюцца знайсці менавіта беларускі адпаведнік (гаманец, а не кашалёк, ровар, а не велік, файна, а не нішцяк). Яшчэ адна відавочная без анкетавання праблема: у побыце моладзь, на жаль, шмат ужывае ненарматыўнай лексікі, што сведчыць перш за ўсё пра нізкую культуру маўлення. Адной з прычын можна назваць вербальную агрэсію на тэлебачанні, у літаратурных тэкстах і нават у тэатральных пастаноўках.
Алена АНІСІМ:
— Гэта якраз асаблівасць маладзёжнай аўдыторыі: тое, што яны ведаюць, перарабіць для сваіх патрэб. Ім хочацца развіцця, нечага новага, і гэта трэба разумець, бо так яно было, ёсць і будзе. Пытанне толькі, што яны выкарыстоўваюць для сваіх патрэб, якія веды. Моладзь заўсёды ў пошуку, і гэта адносна мовы вельмі добрая перспектыва развіцця.
Аляксандр ЛУКАШАНЕЦ:
— Мы можам толькі вітаць, што з'яўляецца маладзёжны слэнг як сацыяльны дыялект. Але трэба мець на ўвазе, што ў яго сваё спецыфічнае кола носьбітаў, свая спецыфічная сфера выкарыстання. Гэта не значыць, што ён павінен пераносіцца на наша літаратурнае маўленне... Я, шчыра кажучы, быў бы не супраць, каб у беларускай мове з'яўлялася больш сацыяльных дыялектаў — ад ваеннага да крымінальнага жаргону. Бо гэта сведчанне таго, што мова натуральна ўжываецца сярод розных слаёў насельніцтва, а значыць, жыве і развіваецца.
"Звязда":
— У такім выпадку і мову інтэрнэту, сацыяльных сетак можна лічыць сацыяльным дыялектам? Толькі, калі глядзіш, што робіцца з мовай там, наўрад ці з'явіцца жаданне гэта вітаць...
Аляксандр ЛУКАШАНЕЦ:
— У інтэрнэт-камунікацыі мы фактычна маем справу з вусным маўленнем, якое атрымлівае графічную фіксацыю. І вельмі цяжка ад вуснага маўлення патрабаваць, каб яно строга прытрымлівалася літаратурных нормаў. А яшчэ наша бяда, што мы адвыклі глядзець у слоўнікі. Раней слоўнікі былі ў любой установе, дзе пісалі і гаварылі па-беларуску ці па-руску. Цяпер жа навошта слоўнік, калі праз "Гугл" усё можна перакласці. Вось і маем тое, што маем.
Віктар ІЎЧАНКАЎ:
Віктар ІЎЧАНКАЎ.
— Паводле вядомага даследавання Марціна Карноя, беларуская мова названая безумоўна жывой дзякуючы таму, што беларускамоўная інтэрнэт-прастора дастаткова запоўнена. Тая ж Вікіпедыя ў беларускім варыянце пастаянна дапаўняецца. А гэта ж калектыўная праца.
Што датычыцца нарматыўных слоўнікаў. Так, яны патрэбныя, але сёння чалавек звернецца хутчэй не да слоўніка-кнігі, а да партала gramota.ru ў інтэрнэце. І праблема беларускамоўнага асяродка ў тым, што ў нас сёння няма такой інфармацыйна-даведачнай аўтарытэтнай крыніцы ў сеціве. Чаму б не стварыць агульнымі намаганнямі правапіс.by, напрыклад. Калі б у нашай прасторы быў такі інфармацыйна-даведачны партал, які б аб'яднаў усе крыніцы, усім было б нашмат прасцей, асабліва тым, хто хоча карыстацца мовай правільна.
Аляксандр ЛУКАШАНЕЦ:
— У нас яшчэ няма дастатковай культуры карыстання інтэрнэт-рэсурсамі. Бо там знаходзіцца столькі смецця, што адрозніць дакладную інфармацыю ад неправеранай (гэта датычыцца і правапісу, і ўжывання лексікі) вельмі складана. Так, тая ж gramota.ru добры рэсурс, але звычайны карыстальнік, чым корпацца ў слоўніках, якія прапануе гэты рэсурс, лепш набярэ тое, што яго цікавіць, у пошуку і возьме перш знойдзены варыянт, асабліва не сумняваючыся, правільны ён ці не.
Уладзімір КОШЧАНКА:
— Не ў тым праблема, што няма правераных рэсурсаў, — яны ёсць. Няма жадання звяртацца да іх або элементарных ведаў. Людзі вельмі слаба арыентуюцца ў беларускім інтэрнэце. Нават студэнты філфака не ведаюць самых элементарных беларускіх рэсурсаў, якія б ім дапамаглі. Мы зрабілі даступную праграму праверкі беларускай арфаграфіі для Mіcrosoft Offіce і некаторых іншых праграм. Нават калі прапануеш — адмаўляюцца ёй карыстацца: маўляў, мы ў іншай праграме працуем. Прасцей выдаць тэкст з элементарнымі памылкамі.
"Звязда":
— Але гэта якраз той выпадак, калі трэба спадзявацца толькі на жаданне і свядомасць. Інакш адаб'еш ахвоту...
Алена АНІСІМ:
— Хачу абазначыць яшчэ адзін аспект, з якім напэўна ўсе сутыкаліся. Людзі выстаўляюць патрабаванні да беларускай мовы, да беларускага маўлення як да эталоннага. "Чым гаварыць абы-як, лепш зусім не гавары". Гаварыць трэба бездакорна, хораша, прыгожа. Зразумела, што мы імкнёмся да ідэалу, зразумела, што падобныя патрабаванні адрасуюцца найперш публічнаму ўжыванню мовы — з вуснаў палітыкаў, культурных дзеячаў і г. д. Але ж варта разумець і тое, што патрабаванне жорсткае прыпыняе развіццё самой мовы.
Аляксандр ЛУКАШАНЕЦ:
— Адзін з парадоксаў існавання нашай мовы — сапраўды завышаныя патрабаванні да культуры ўласнага маўлення і пры гэтым недастатковая моўная кампетэнцыя. Адбываецца гэта таму, што многія з беларускай мовай упершыню знаёмяцца ў яе літаратурнай форме — пачынаючы вывучаць яе ў школе. У аднамоўным асяроддзі людзі спачатку вучацца гаварыць на мове, а пасля вывучаюць яе правілы. А ў нас атрымліваецца наадварот — мы ведаем правілы, але не ўмеем гаварыць і арыентуемся на літаратурную мову. Канешне, мы сёння павінны вітаць любое беларускамоўнае маўленне, няхай сабе і з памылкамі, але трэба проста ўсведамляць, што ёсць сітуацыі, дзе павінен ужывацца толькі літаратурны варыянт мовы.
Віктар ІЎЧАНКАЎ:
— Так, ёсць людзі, якія лічаць, што на мове трэба гаварыць эталонна. Але ёсць і іншы тыпаж людзей — яны не цікавяцца, не пытаюцца, не ніякавеюць, яны лічаць, што гавораць правільна, хаця гэта зусім не так.
Аляксандр ЛУКАШАНЕЦ:
— Гэта нармальная сітуацыя. Ёсць жа размоўная сфера мовы, дзе падобнае будзе дарэчы. Тая ж трасянка на сённяшні дзень па сутнасці пачынае выконваць функцыю гарадскога прастамоўя — і гэта таксама натуральна.
Алена АНІСІМ:
— Трасянка — гэта спроба паяднаць у адну мову дзве і зрабіць нейкі камфортны субпрадукт для ўласнага выкарыстання. Пры гэтым не ўлічваецца, што моўныя сістэмы ў нас, нягледзячы на роднаснасць моў, абсалютна адрозныя. А трэба арыентаваць на гэта дзяцей змалку: што ёсць беларуская мова, ёсць руская і яны розныя.
Аляксандр ЛУКАШАНЕЦ:
— Але трасянку мы не можам адмаўляць, таму што гэта натуральнае існаванне мовы ў двухмоўным асяроддзі. Яе ўжыванне пачне змяншацца толькі тады, калі пачне павышацца моўная кампетэнцыя, прычым і рускамоўная, і беларускамоўная.
Ігар КАПЫЛОЎ:
— І дзеля справядлівасці варта заўважыць, што, калі чалавек рускамоўны, нельга вывучыць мову, не прайшоўшы этапу трасянкі.
Ірына КАНДРАЦЕНЯ:
Ірына КАНДРАЦЕНЯ.
— У аснове ўсёй гэтай праблемы ляжыць моўная кампетэнцыя. Адукацыйны працэс на сённяшні дзень недастаткова забяспечвае гарадскога рускамоўнага вучня валоданнем правільнай беларускай мовай. Бо ўрок беларускай мовы адзін раз на тыдзень для гарадскога дзіцяці, якое больш яе фактычна нідзе не чуе, акрамя аб'яў у транспарце, — гэта вельмі мала. І як гэта дзіця зможа зарыентавацца ў тым, што ў падобных моў розныя сістэмы, калі яно абсалютна не падрыхтаванае? У сістэме школьнай адукацыі ў нас адносна беларускай мовы, на жаль, не забяспечана належная моўная практыка, якая павінна быць на самых розных узроўнях.
У 90-х гадах мову вучылі многія. Але там спрацоўваў прынцып абавязковасці — хутчэй псіхалагічны, чым юрыдычны. Чалавек сам для сябе ўсведамляў, што без ведання мовы ён можа не дасягнуць нейкіх вышынь у кар'еры, напрыклад. Цяпер жа размова ідзе хутчэй пра прынцып самасвядомасці — кім сябе чалавек адчувае на гэтай зямлі. Але спрацоўвае тут яшчэ і наша спрадвечнае: "Калі неабавязкова, то і навошта?"... Калі ў школьнай праграме было абавязковым вывучыць верш на памяць — і сёння сталыя людзі з лёгкасцю працытуюць Купалу або Коласа. А ці будзе хто вучыць тыя ж вершы проста таму, што яны напісаны па-беларуску? А матывацыі, акрамя самасвядомасці, у нас сёння фактычны няма.
"Звязда":
— Як бы там ні было, ёсць жа людзі, якія валодаюць мовай на вельмі прыстойным узроўні, пішуць і гавораць без памылак. І такіх людзей нямала. Адкуль жа тады столькі памылак на шыльдах, у рэкламе? Як зрабіць так, каб тыя, хто не ведае, як правільна, пракансультаваліся ў тых, хто ведае, асабліва калі размова ідзе пра афіцыйную, публічную сферу ўжывання мовы?
Ігар КАПЫЛОЎ:
— Зараз надзённа гучыць ініцыятыва, каб у нашым інстытуце запрацавала адмысловая экспертная камісія, якая будзе аналізаваць у першую чаргу рэкламу, праводзячы лінгвістычную экспертызу. Задача лінгвістычнай экспертызы — на аснове аб'ектыўных крытэрыяў, заснаваных на існуючых у дзяржаўных мовах лексічных, граматычных, арфаграфічных, пунктуацыйных, стылістычных нормах, ацаніць правільнасць напісання рэкламнага тэксту на стадыі яго падрыхтоўкі, праверыць яго жанрава-стылістычную адпаведнасць і адпаведнасць літаратурным нормам беларускай і рускай моў. Цяпер жа такая экспертыза не праводзіцца нікім, таму маем тое, што маем. На жаль, пакуль гэта ініцыятыва не рэалізаваная, а яе трэба праводзіць на ўзроўні ўнясення змяненняў у заканадаўства аб рэкламе. Але цяпер ствараецца адпаведная рабочая група і, спадзяюся, у хуткім часе мы будзем мець рэальны вынік.
На жаль, мы сапраўды жывём у непісьменным візуальным асяроддзі — маю на ўвазе афармленне шыльдаў, афармленне назваў вуліц. Самы свежы паказальны прыклад — напісанне назвы новай вуліцы Юрыя Семянякі ў сталіцы. Пяць пад'ездаў — пяць варыянтаў напісання. У чым прычына? Не існуе ніякіх патрабаванняў, ніякай адказнасці для тых, хто гэтыя шыльды піша.
Уладзімір КОШЧАНКА:
— Калі мы займаліся падрыхтоўкай законапраекта аб геаграфічных назвах, я мэтанакіравана спрабаваў высветліць, хто адказны за напісанне назваў вуліц у сталіцы. Аказалася, што праўды тут не дабіцца. Калі ў меншых гарадак і пасёлках шыльды афармляюцца больш-менш аднастайна, то ў сталіцы — проста жах.
Аляксандр ЛУКАШАНЕЦ:
— Такая служба, якая будзе кантраляваць візуальныя надпісы на прадмет правапісу на абедзюх дзяржаўных мовах, сапраўды павінна быць. І павінна быць узаконена палажэнне, згодна з якім усе візуальныя публічныя надпісы павінны праходзіць адпаведную экспертызу. Калі б гэта было прынята на заканадаўчым узроўні, гэта б дазволіла больш строга патрабаваць выканання нормаў...
"Звязда":
— І прыцягваць да адказнасці тых, хто гэтыя нормы парушае...
Віктар ІЎЧАНКАЎ:
— Тут трэба найперш размяжоўваць паняцці. Калі чалавек піша ліст каханай дзяўчыне і робіць у ім процьму памылак, пакараць яго можа толькі тая, каму гэты ліст адрасаваны, вырашаючы, будзе яна працягваць з ім адносіны ці не. Але калі памылкі дапушчаны ў газеце, ва ўрадавым дакуменце, адказнасць, вядома ж, павінна быць іншая. І я за тое, каб гэту адказнасць узмацніць, асабліва калі размова ідзе пра публічныя афіцыйныя стасункі.
Аляксандр ЛУКАШАНЕЦ:
— У нашым выпадку, лічу, лепей патэлефанаваць таму, хто дапусціў памылку, падзякаваць за тое, што карыстаецца беларускай мовай і папрасіць выправіць гэту памылку — спакойна і без гвалту. Інакш тых, хто спрабуе карыстацца мовай, проста паменшае.
Уладзімір КОШЧАНКА:
— А што рабіць, калі на сайце аднаго паважанага міністэрства толькі загалоўкі па-беларуску і тыя перакладзеныя з рускай абы-як праз машынны перакладчык? А калі просіш іх паправіць і быць надалей уважлівымі, адказваюць, што ў іх няма такога спецыяліста?
Аляксандр ЛУКАШАНЕЦ:
— Такім чыноўнікам трэба проста нагадваць, што ёсць закон аб мовах, які яны абавязаны выконваць.
Алена АНІСІМ:
— Я ўсё ж не за пакаранне, а за стымуляванне. Яно можа быць розным — ад конкурсу на самае лепшае беларускае маўленне да грашовай прэміі на прадпрыемстве за правільнае афармленне дакументаў па-беларуску. Менавіта стымуляванне здольнае павысіць тую самую моўную кампетэнцыю.
"Звязда":
— Дарэчы, пра моўную кампетэнцыю. Нярэдка чуваць нараканні, што для складанага, напрыклад, навукова-тэхнічнага тэксту ў беларускай мове не хапае слоў...
Аляксандр ЛУКАШАНЕЦ:
— Я з адказнасцю магу заявіць, што любы нават самы складаны навуковы тэкст можна з лёгкасцю выкласці па-беларуску. Слоў у мове хапае — праблема ў людзях, якія гэтых слоў не ведаюць. Я займаўся падрыхтоўкай беларускамоўнай часткі двух тэрміналагічных слоўнікаў — па парашковай металургіі і па ўласна металургіі. Абсалютна лёгка любыя тэрміны ў любой сферы дзейнасці або вытворчасці перадаюцца па-беларуску. Праблема нібыта недахопу слоў, лічу, надуманая.
Віктар ІЎЧАНКАЎ:
— Вельмі важна тут заўважыць яшчэ вось што. Калі сёння афіцыйная мова яшчэ цягне з ХХ стагоддзя вось такія формы: "На сённяшні дзень патэнцыяльныя магчымасці развіцця эканомікі залежаць ад спецыфічных асаблівасцей функцыянавання народнай гаспадаркі..." — што гэта за мова? Хто ёй захоча карыстацца? Сёння праблему ўжывання афіцыйнай мовы трэба разглядаць праз прызму таго, як яе ачалавечыць. Гэтага патрабуе сама жыццёвая практыка. Калі б гэта запрацавала — і законы, і нарматыўныя акты былі б больш зразумелыя.
Ірына КАНДРАЦЕНЯ:
— Наша афіцыйная мова, асабліва ў заканадаўчай сферы, у свой час была запазычаная з рускай. Статут Вялікага Княства Літоўскага стаў асновай заканадаўчых актаў Маскоўскай дзяржавы. Шмат лексічных адзінак, якія зараз успрымаюцца як калькі, на самай справе вяртаюцца ў беларускую мову-крыніцу. А моўныя сістэмы, як ужо гаварылася сёння, у нас розныя.
"Звязда":
— Афіцыйную публічную мову сапраўды агульнымі намаганнямі можна прывесці да ладу. І нават устанавіць адказнасць за парушэнне нормаў. А вось беларуская мова ў асяроддзі нашых рэлігійных канфесій — пытанне больш далікатнае і складанае...
Ірына БУДЗЬКО:
Ірына БУДЗЬКО.
— На пачатку 90-х гадоў мы маглі сказаць, што ў касцёле адна беларуская мова, у царкве — другая. Сёння сітуацыя выраўнялася, нашы канфесіі ў большасці выпадкаў прыйшлі да моўнага паразумення. Значна вырасла моўная кампетэнцыя ў святароў, якія выкарыстоўваюць беларускую мову падчас богаслужэнняў. Іншая справа, што не дайшлі да адзінства тэрміналогіі, якая ўжываецца. Прычына ў тым, што ў аснове каталіцкага богаслужэння ляжыць лацінскі пераклад, у аснове праваслаўнага — грэчаскі. Ні адзін, ні другі не прыйшоў наўпрост у беларускую мову: у каталіцкім відавочнае польскамоўнае і чэшскамоўнае пасярэдніцтва, у праваслаўным — царкоўнаславянскае, што не магло не адбіцца на тэрміналогіі. Так што можна сказаць, што, калі ўжыванне каталіцкіх або праваслаўных тэрмінаў не пярэчыць моўнай сістэме, мы павінны гэту тэрміналогію прыняць. І з боку прадстаўнікоў канфесій назіраецца імкненне да моўнага кансэнсусу. Амаль пазбеглі ўжо ў праваслаўных служэннях дзеепрыметнікаў на —учы, -ючы, нехарактэрных для беларускай мовы, замяніўшы на канструкцыю складаназалежнага сказа... Пакрысе ў беларускамоўнай царкоўнай тэрміналогіі "дабро" перамагло "блага" (цяпер "Благовещенье" перакладаецца як "Дабравешчанне"). І гэта абсалютна лагічна, бо кожны, хто валодае беларускай мовай, скажа, што слова "блага" ў ёй мае выключна негатыўнае значэнне.
Іншая справа, калі гэта тэрміналогія прымяняецца не ў сакральным, а ў публічным штодзённым ужытку. Напрыклад, назвы рэлігійных свят. Тут дагэтуль няма адзінства. Асабліва гэта датычыцца Божага Нараджэння, Раства, Ражджаства, Нараджэння Хрыстовага — якіх толькі варыянтаў не пабачыш у віншаваннях на вуліцах і ў публічных месцах... Тое ж самае з Вялікаднем, Вяльканацам і Пасхай, з Тройцай і Сёмухай... Мы казалі пра неабходнасць экспертызы або кантролю ў іншых сферах ужывання мовы. Мне здаецца, і ў дачыненні да рэлігійнай лексікі гэта тэма актуальная, але, паўтаруся, толькі там, дзе гэтыя тэрміны публічныя, у штодзённым ужытку...
"Звязда":
— Падсумоўваючы ўсё сказанае сёння, які прынцып адносна ўжывання беларускай мовы актуальны больш: "Лепш менш, ды лепш" або "Абы карысталіся, навучымся ў працэсе"?
Аляксандр ЛУКАШАНЕЦ:
— Тут найперш варта сказаць, што сёння беларуская мова павінна стаць фактарам аб'яднання, а не раз'яднання, яна павінна кансалідаваць наша грамадства, нашу нацыю. Для гэтага неабходна пазбавіць беларускую мову як палітычных, так і культурных ярлыкоў і супрацьпастаўленняў.
Што датычыцца выкарыстання мовы, я лічу, што трэба сёння прымаць і вітаць любое беларускае маўленне, але трэба строга разумець, што ёсць сферы, дзе павінен выкарыстоўвацца толькі літаратурны варыянт беларускай мовы.
Ігар КАПЫЛОЎ:
— Прынцып "Лепш менш, ды лепш" часта стрымлівае выкарыстанне беларускай мовы. Многія заяўляюць, што любяць і паважаюць роднае слова, але баяцца зрабіць памылкі, таму карыстаюцца рускай мовай. Таму я лічу, што трэба не баяцца памылак, у працэсе пастаяннага выкарыстання беларускай мовы іх колькасць будзе змяншацца. Дарогу можа пераадлець толькі той, хто ідзе, рухаецца.
Алена АНІСІМ:
— Яшчэ раз паўтаруся: трэба стымуляваць выкарыстанне беларускай мовы, стымуляваць прафесіяналізм у яе выкарыстанні.
Ірына БУДЗЬКО:
— Трэба пашыраць узорнае беларускамоўнае маўленне, каб у тых, хто хоча правільна гаварыць па беларуску, быў наглядны прыклад для пераймання.
Віктар ІЎЧАНКАЎ:
— Я за тое, каб беларускай мовы было "больш і лепш". Ці ўдасца гэтага дасягнуць — залежыць не толькі ад усіх разам, але і ад кожнага паасобку.
Круглы стол правяла Алена ЛЯЎКОВІЧ
Фота Яўгена ПЯСЕЦКАГА
