Асноўныя цяжкасці перакладчыцкай працы ў адлюстраванні нацыянальна-культурных рэалій і ў адаптацыі арыгінальнага тэксту да іншакультурнага асяроддзя абмеркавалі ўдзельнікі круглага стала “Захаванне нацыянальнай адметнасці арыгінала ў перакладзе з блізкіх і далёкіх моў”, прымеркаванага да Міжнароднага дня роднай мовы і праведзенага Інстытутам мовазнаўства імя Якуба Коласа 20 лютага.
Як адзначыў у прывітальным слове дырэктар Інстытута мовазнаўства Ігар Капылоў, правядзенне перакладазнаўчых круглых сталоў з нагоды Дня роднай мовы стала ўжо добрай традыцыяй. І гэта не дзіўна, бо пытанні перакладазнаўчага характару на сённяшні час – пры наяўнасці вялікага аб’ёму перакладной літаратуры – вельмі актуальныя. Пераклад на беларускую мову з’яўляецца эфектыўным сродкам папулярызацыі роднай мовы. Пераклад твораў беларускіх аўтараў на іншыя мовы спрыяе ўключэнню беларускай мовы ў міжмоўны кантэнт. Аднак, акрамя валодання мовай, перакладчыку неабходна ўлічваць вялікі шэраг экстралінгвістычных фактараў (аўтар і рэцыпіент тэксту, месца, час, матывы стварэння тэксту і яго камунікатыўная мэта), што немагчыма без наяўнасці вялікага аб’ёму ведаў у той сферы, з якой звязаны арыгінал. Гэта акалічнасць, у сваю чаргу, ставіць перад тэарэтыкамі і практыкамі перакладу шэраг задач, абмеркаванню якіх прысвечана пасяджэнне круглага стала.
У падтрымку думкі пра важнасць экстралінгвістычных фактараў, “фонавых” ведаў, вядомы ў Беларусі перакладчык і перакладазнаўца Міхаіл Кенька прывёў некалькі прыкладаў са сваёй практыкі, звязаных з перакладам прыказак і прымавак. Так, прадчас перакладу аповесці І. Крашэўскага “Паперы Глінкі” ўзнікла наступная складанасць: “Адна з гераінь твора папракае свайго жаніха, што ён доўга не прыходзіў да яе. Вось як гэтае месца было перакладзена:
Панна Моніка пачала папракаць яго:
– Што гэта з васпанам сталася? Трэці дзень вы не паказваецеся мне на вочы! Што ўсё гэта значыць?
Піліп пацалаваў ёй руку.
– Бог сведка, каб толькі панна Моніка ведала, колькі ў мяне зараз работы! – пачаў ён апраўдвацца. – Звыш галавы! Сяджу дзень пры ночы! Дыхнуць некалі!
– Ну, ну! Што ты мне, васпан, расказваеш бабуліны казкі! – перапыніла яго прыгожая панна. – Усе вы такія! Як прыказка кажа: новае сітца на круку навісіцца, а старое пад лаўкай наваляецца. Пэўна, вы недзе новае сіта…
– Ці быў у мяне час думаць пра нейкае там сіта? – узмаліўся Панятоўскі. – Некалі было нават макулінкі на зуб узяць!
Між тым, у арыгінале панна Моніка прамаўляе толькі першую частку прыказкі – “новае сітца на круку навісіцца…”, і яе тут жа перапыняе жаніх. Улічваючы тое, што гэтая прыказка сустракаецца таксама ў беларускім фальклоры (яна і была адшукана ў зборніку беларускіх прыказак і прымавак), але цяперашняму чытачу малавядомая, давялося прывесці яе поўнасцю, – патлумачыў М. Кенька.
Часам пэўныя падзеі, факты, якія ўвайшлі ў фальклор, цяпер ужо цяжка рэканструяваць, устанавіць не тое што ў перакладзе, але нават і ў роднай мове. Так, у дзяцінстве даводзілася чуць параўнанне, якое бытавала на Пастаўшчыне: Як ксёндз Макшэцкі на лучайскім фэсце. У вёсцы Лучай, што недалёка ад Пастаў, ёсць касцёл, а вось што адбылося там з ксяндзом, мне пакуль не ўдалося ўстанавіць. Калі ўжо не ўдаецца адразу высветліць нешта пра фальклорныя крыніцы родных мясцін, то перакладчык часам можа аказацца перад невядомасцю, нават калі ён як быццам досыць добра ведае рэаліі быцця таго народа, да літаратуры якога звяртаецца.
Аднак, – заўважыў прытым перакладазнаўца, у наш час існуе штучны інтэлект, які, магчыма, можа справіцца з экстралінгвістычнымі пытаннямі ў лічаныя хвіліны”.
У адказ на гэту думку загадчык сектара камп’ютарнай лінгвістыкі Інстытута мовазнаўства Уладзімір Кошчанка адзначыў: “Нягледзячы на ўсе дасягненні ў галіне штучнага інтэлекту, ён пакуль не здольны цалкам замяніць перакладчыка мастацкіх тэкстаў. Аднак штучны інтэлект можа стаць выдатным інструментам для дасведчанага спецыяліста. Напрыклад, штучны інтэлект здольны даволі дакладна перадаваць сэнс арыгінальнага тэксту, захоўваць стыль, прапаноўваць розныя варыянты перакладу і нават пашыраць кантэкст для лепшага разумення чытачамі той ці іншай сітуацыі.
Тым не менш, любы тэкст, перакладзены з дапамогай штучнага інтэлекту, патрабуе чалавечай ацэнкі. Менавіта чалавек здольны крытычна прааналізаваць пераклад, вызначыць яго адэкватнасць і пераканацца, што штучны інтэлект не сказіў факты (такое, на жаль, часам здараецца). Таму можна з упэўненасцю сказаць, што для атрымання якаснага выніку працу любога штучнага інтэлекту павінен правяраць чалавек з крытычным мысленнем”.
Старшы навуковы супрацоўнік аддзела славістыкі і тэорыі мовы Інстытута мовазнаўства Інга Бязлепкіна падтрымала думку наконт выкарыстання магчымасцяў штучнага інтэлекту падчас перакладу мастацкіх тэкстаў. “Напрыклад, – сказала яна, – мадэлі моўнага прагназавання GPT, заснаванага на нейронных сетках, значна паскараюць працэс мастацкага перакладу, даючы адэкватны падрадковы пераклад і хутка знаходзячы альтэрнатыўныя выразы і фразеалагізмы. Моўныя генератыўныя мадэлі здольны рабіць падказкі па перадачы стылю і эматыўнага складніка арыгінала, а таксама дапамагаюць зразумець культурныя асаблівасці, важныя для больш дакладнага перакладу”.
Таксама І. Бязлепкінай было падкрэслена, што, выкарыстоўваючы нейрасеткі, перакладчык сапраўды можа сутыкацца з шэрагам недакладнасцей, якія патрабуюць удакладнення і перапрацоўкі. У прыватнасці, “пакуль не могуць быць перададзены нюансы аўтарскага ідыястылю, а таксама здараюцца памылкі ў інтэрпрэтацыі культурных кантэкстаў, узнікае памылковая атрыбуцыя, што, безумоўна, уносіць скажэнні ў пераклад.
Такім чынам, – адзначыла перакладазнаўца, – штучны інтэлект як высокахуткасны аўтаматызаваны інструмент можа дапамагаць у рашэнні перакладчыцкіх задач і павышаць прадуктыўнасць працы, аднак у працэсе далейшага “ачалавечвання” (humanization) згенерыраваных тэкстаў патрабуе ад практыкаў і тэарэтыкаў мастацкага перакладу высокага ўзроўню моўнай кампетэнцыі, сфарміраванасці моўнай асобы і развітай творчай індывідуальнасці”.
Вяртаючыся да згаданай Міхаілам Кенькам праблемы перакладу фальклорных тэкстаў, навуковы супрацоўнік аддзела славістыкі і тэорыі мовы Інстытута мовазнаўства Ніна Сянкевіч расказала пра свой перакладчыцкі досвед: “У апошні час перакладала на англійскую мову фальклорныя тэксты розных жанраў: легенды, быліцы, быліны, абрадавыя песні, загадкі. Хачу падзяліцца вопытам перакладу загадак.
Калі казаць пра захаванне нацыянальнай адметнасці тэксту, то пры перакладзе загадак такія праблемы ўзнікалі значна радзей чым, пры перакладзе легенд ці быліц. Гэта можна патлумачыць тым, што загадкі розных народаў маюць прыблізна аднолькавую тэматычную скіраванасць: з’явы прыроды, час, поры года, раслінны і жывёльны свет, чалавек і культура, прадметы побыту. Менавіта пры перакладзе загадак апошняй групы і ўзнікаюць праблемы захавання нацыянальнай адметнасці, якія тлумачацца адсутнасцю пэўных рэалій у жыцці іншага народа”.
У якасці прыкладу перакладчыца прывяла такую загадку: Чорны кот Матруну троць. Матруна хахочыць і яшчэ болей хочыць (патэльня і падмазка). “Англамоўнаму чытачу, які прывык ужываць алей, а не сала пры гатаванні ежы на патэльні, будзе незразумелым параўнанне падмазкі з чорным катом, – патлумачыла перакладчыца. – У такім выпадку даецца апісальны пераклад слова падмазка: a piece of lard to grease the pan”.
У сваёй практыцы Н. Сянкевіч сутыкнулася з выпадкамі, калі дакладны пераклад не мае сэнсу: “Гэта перш за ўсё тычыцца загадак на літары і загадак з ужываннем гульні слоў: На небе ёсць, на зямлі няма. У бабы дзве, у дзеўкі няма (літара “Б”). У такім выпадку падбіраюцца адпаведныя словы і змяняецца тэкст загадкі: You can find me in the sky, but not on the ground. The sister has two, the brother has none (the letter S); З якога палатна нельга пашыць кашулю? (з чыгуначнага). У англійскай мове знаходзім адпаведны тэрмін railway bed. Таму гэтая загадка ў перакладзе будзе гучаць так: On what bed can’t you sleep? (На якім ложку нельга спаць?)”.
Акрамя таго перакладчыца распавяла пра складанасці захавання ў англамоўным перакладзе рытму і рыфмы беларускіх загадак, прывяла прыклады ўдалых у гэтым сэнсе перакладаў: Вярхом сядаю, на кім не знаю, знаёмага ўбачу, адразу саскочу (шапка). – I sit on the head. Whose? – I don’t know. And when I see a friend, I jump quickly below; Маленькі малыш упаў ізвыш, ні так ён забіўся, як шапку забыўся (жолуд). – A little one fell from above. It’s not that he hurt, but he has left his hat.
Навуковы супрацоўнік аддзела славістыкі і тэорыі мовы Інстытута мовазнаўства Яўгенія Волкава закранула актуальную для кожнага перакладчыка праблему падбору эквівалентаў, якая ўзнікае ў працэсе стварэння і рэдагавання двухмоўных слоўнікаў. У прыватнасці, гаворка ішла пра падрыхтоўку кітайска-беларускага слоўніка, праца над якім вядзецца на базе Рэспубліканскага інстытута кітаязнаўства імя Канфуцыя пры ўдзеле супрацоўнікаў Інстытута мовазнаўства.
“Падбор эквівалентаў да іншамоўнага слова, асобныя значэнні якога могуць мець значныя адрозненні, спробы найбольш дакладна перадаць сэнс кітайскай ілюстрацыі сродкамі беларускай мовы, – усе гэтыя дзеянні нагадваюць працу перакладчыка, – адзначыла Я. Волкава. – Пры пошуку адпаведнікаў часта даводзіцца паглыбляцца ў зусім не знаёмую сферу ведаў, напрыклад, падбор эквівалента для кітайскага тэкстыльнага тэрміна прымусіў разбірацца ў відах адходаў прадзільнай вытворчасці, а таксама больш пільна прыгледзецца да дыялектных скарбаў беларускай мовы. Складанасцю з’яўляецца і тое, што фармат слоўніка пэўным чынам абмяжоўвае магчымасці ў падачы больш шырокага кантэксту і разгорнутых тлумачэнняў спецыфічных рэалій, а таксама накладае на ўкладальнікаў слоўніка вялікую адказнасць”.
Падчас абмеркавання тэарэтычных і практычных аспектаў адной з цэнтральных праблем перакладазнаўства – праблемы захавання нацыянальнай адметнасці зыходнага тэксту пры перадачы яго сродкамі іншай мовы было вызначана кола іншых пытанняў, звязаных з перакладчыцкай працай, якія таксама патрабуюць асвятлення, а значыць гутарка будзе мець працяг.
Наталля Якавенка
