2 лютага 2018 года ў Палацы Незалежнасці прайшла цырымонія ўручэння дыпломаў акадэміка і члена-карэспандэнта НАН Беларусі, доктара навук і атэстата прафесара навуковым і навукова-педагагічным работнікам.
Кіраўнік дзяржавы ўручыў дыпломы і атэстаты больш як сарака навукоўцам, сярод якіх прадстаўнік і гуманітарнай сферы. Дыплом акадэміка НАН Беларусі атрымаў першы намеснік дырэктара па навуковай рабоце Цэнтра даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры Аляксандр Аляксандравіч Лукашанец.
Пасля ўрачыстай цырымоніі ў Палацы Незалежнасці пасведчанні акадэмікам і членам-карэспандэнтам ужо ў НАН Беларусі уручыў Старшыня Прэзідыума НАН Беларусі У.Р. Гусакоў.
Атрыманне звання акадэміка стала чарговай значнай вехай у навуковым жыцці Аляксандра Аляксандравіча і вынікам актыўнай плённай працы ў галіне айчыннага мовазнаўства.
Калектыў Інстытута мовазнаўства імя Якуба Коласа НАН Беларусі віншуе Аляксандра Аляксандравіча з высокім званнем! Няхай нястомная энергія, настойлівасць і адданасць у служэнні справе навукі і адукацыі застаюцца яго нязменнымі спадарожнікамі і садзейнічаюць дасягненню новых вяршыняў!
-------------------------------------------------------------------------------------------------------
Аляксандр Лукашанец
Сучасныя праблемы функцыянавання моў у сітуацыі дзяржаўнага двухмоўя
(Даклад на ІІ З’езд вучоных Рэспублікі Беларусь)
Асаблівасці моўнай сферы жыцця сучаснага беларускага грамадства абумоўлены сітуацыяй дзяржаўнага блізкароднаснага беларуска-рускага двухмоўя. Менавіта наяўнасць дзвюх дзяржаўных моў – беларускай і рускай – вызначае асноўныя асаблівасці моўнага жыцця ў нашай краіне ў эпоху незалежнасці.
Такая сітуацыя ў Рэспубліцы Беларусь у ХХІ стагоддзі склалася гістарычна, паколькі двухмоўе і шматмоўе здаўна існавала на тэрыторыі сучаснай Беларусі. Ужо ў Вялікім Княстве Літоўскім – буйнейшай дзяржаве сярэдневяковай Еўропы – існавала ўнікальная моўная сітуацыя, у якой паралельна ў розных сферах зносін функцыянавалі многія мовы. Так, акрамя старабеларускай мовы – асноўнай літаратурнай мовы ВКЛ, якая выконвала ўсе функцыі афіцыйнай, у дзяржаве шырокае распаўсюджанне атрымалі і іншыя мовы (польская – адна з літаратурных моў і мова часткі насельніцтва ВКЛ, літоўская, татарская, латынь, царкоўнаславянская і інш.), што дазваляе гаварыць пра ўнікальную моўную сітуацыю таго часу.
Двухмоўе і шматмоўе захоўвалася на тэрыторыі Беларусі і ў больш познія часы, калі беларуская літаратурна-пісьмовая мова была выведзена з афіцыйных сфер зносін і заменена спачатку польскай, а пазней рускай мовай.
Новая сучасная беларуская літаратурна-пісьмовая мова ў ХІХ – пачатку ХХ стагоддзя таксама фарміравалася выключна ва ўмовах двух- і шматмоўя, канкурыруючы з іншымі больш магутнымі ў камунікатыўных адносінах блізкароднаснымі славянскімі мовамі (у першую чаргу рускай, а таксама польскай), што абумовіла спецыфіку падыходаў да выпрацоўкі літаратурных норм беларускай мовы.
Сітуацыя беларуска-рускага двухмоўя захоўвалася і на працягу ўсяго ХХ стагоддзя. Таму пасля распаду СССР і стварэння незалежнай дзяржавы Рэспублікі Беларусь адным з найважнейшых пытанняў дзяржаўнага будаўніцтва стала прававое ўрэгуляванне сферы моўнага жыцця беларускага грамадства. Гэтае пытанне вырашалася зыходзячы з рэальнай моўнай сітуацыі ў адпаведнасці з патрабаваннямі часу і з улікам вопыту моўнага будаўніцтва ў Беларусі ў ХХ стагоддзі.
У першай палове 90-х гадоў мінулага стагоддзя моўная сфера жыцця ў незалежнай Рэспубліцы Беларусь рэгулявалася Законам БССР “Аб мовах у БССР” (ад 26 студзеня 1990 г. № 3094 – ХI; СЗ БССР, 1990 г., № 4, арт. 46), згодна з якім адзінай дзяржаўнай мовай у краіне з’яўлялася беларуская мова, а рускай мове быў нададзены статус мовы міжнацыянальных зносін. Артыкуламі 2 і 3 Закона выразна прапісаны моўныя правы грамадзян і абавязацельствы дзяржавы па забеспячэнні гэтых правоў. Параўн.: “... У адпаведнасці з Канстытуцыяй (Асноўным Законам) Беларускай ССР дзяржаўнай мовай Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі з’яўляецца беларуская мова.
Беларуская ССР забяспечвае ўсебаковае развіццё і функцыянаванне беларускай мовы ва ўсіх сферах грамадскіх зносін.
Беларуская ССР праяўляе дзяржаўны клопат пра свабоднае развіццё і выкарыстанне ўсіх нацыянальных моў, якімі карыстаецца насельніцтва рэспублікі...”.
Такім чынам, напярэдадні абвяшчэння незалежнай Рэспублікі Беларусь была створана сур’ёзная заканадаўчая і прававая база, якая дазваляла рэгуляваць усе бакі моўнага жыцця беларускага грамадства і забяспечваць прыярытэтнае функцыянаванне дзяржаўнай беларускай мовы як нацыянальнай мовы беларускага народа і мовы тытульнай нацыі.
Статус адзінай дзяржаўнай беларускай мовы пацвердзіла і Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь, прынятая 15 сакавіка 1994 года. Параўн.: “Артыкул 17. Дзяржаўнай мовай Рэспублікі Беларусь з’яўляецца беларуская мова.
Рэспубліка Беларусь забяспечвае права свабоднага карыстання рускай мовай як мовай міжнацыянальных зносін”.
Складаныя грамадска-палітычныя працэсы ў краіне ў 90-я гады ХХ стагоддзя самым непасрэдным чынам закраналі і сферу моўнага жыцця. У выніку ў Рэспубліцы Беларусь заканадаўча было замацавана дзяржаўнае беларуска-рускае двухмоўе, што знайшло сваё адлюстраванне ў Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь.
Так, артыкул дзеючай Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь (са зменамі і дапаўненнямі, прынятымі на рэспубліканскіх рэферэндумах 24 лістапада 1996 г. і 17 кастрычніка 2004 г.), сцвярджае: “Дзяржаўнымі мовамі ў Рэспубліцы Беларусь з’яўляюцца беларуская і руская мовы”.
Адпаведныя змены ўнесены і ў Закон Рэспублікі Беларусь “Аб мовах у Рэспубліцы Беларусь” (У рэдакцыі Закона ад 13 ліпеня 1998 г. № 187-З). Параўн., артыкул 2. Дзяржаўныя мовы, іншыя мовы ў Рэспубліцы Беларусь.
“У адпаведнасці з Канстытуцыяй Рэспублікі Беларусь дзяржаўнымі мовамі Рэспублікі Беларусь з’яўляюцца беларуская і руская мовы.
Рэспубліка Беларусь забяспечвае ўсебаковае развіццё і функцыянаванне беларускай і рускай моў ва ўсіх сферах грамадскага жыцця.
Рэспубліка Беларусь праяўляе дзяржаўны клопат аб свабодным развіцці і выкарыстанні ўсіх нацыянальных моў, якімі карыстаецца насельніцтва рэспублікі.
Дзяржаўныя ограны, органы мясцовага кіравання і самакіравання, прадпрыемствы, установы, арганізацыі і грамадскія аб’яднанні ствараюць грамадзянам Рэспублікі Беларусь неабходныя ўмовы для вывучэння беларускай і рускай моў і дасканалага валодання імі.
Закон не рэгламентуе выкарыстанне моў у неафіцыйных зносінах, у зносінах членаў працоўных калектываў паміж сабой”.
Параўн. таксама:
“Грамадзянам гарантуецца права карыстацца іх нацыянальнай мовай. Ім гарантуецца права звяртацца ў дзяржаўныя органы, органы мясцовага кіравання і самакіравання, на прадпрыемствы, ва ўстановы, арганізацыі і грамадскія аб’яднанні на беларускай, рускай ці іншай прымальнай для бакоў мове.
Рашэнне па сутнасці пытання афармляецца на беларускай ці рускай мове” (артыкул 3 Закона);
“Кіраўнікі, іншыя работнікі дзяржаўных органаў, органаў мясцовага кіравання і самакіравання, прадпрыемстваў, устаноў, арганізацый і грамадскіх аб’яднанняў павінны валодаць беларускай і рускай мовамі ў аб’ёме, неабходным для выканання імі сваіх службовых абавязкаў” (артыкул 4 Закона);
“Дзяржаўныя органы, органы мясцовага кіравання і самакіравання, прадпрыемствы, установы, арганізацыі і грамадскія аб’яднанні павінны прымаць і разглядаць дакументы, якія падаюцца грамадзянамі на беларускай і рускай мовах.
Адмова службовай асобы прыняць і разгледзець зварот грамадзяніна на беларускай, рускай мовах са спасылкай на няведанне мовы звароту цягне за сабой адказнасць у адпаведнасці з дзеючым заканадаўствам” (артыкул 5 Закона).
Такім чынам, у Рэспубліцы Беларусь замацаваны заканадаўча нормы, якія, у цэлым, адпавядаюць сутнасці і прынцыпам дзяржаўнага двухмоўя.
Так, сутнасць дзяржаўнага двухмоўя заключаецца ў паралельным, парытэтным і раўнапраўным выкарыстанні дзвюх моў ва ўсіх важнейшых сферах афіцыйных зносін, перш за ўсё ў дзяржаўна-заканадаўчай, афіцыйна-дзелавой, палітычнай, адукацыйнай і г.д.
Асноўнымі прынцыпамі дзяржаўнага двухмоўя з’яўляюцца наступныя:
1. Права кожнага грамадзяніна карыстацца ў сваёй дзейнасці любой дзяржаўнай мовай і атрымліваць усю неабходную інфармацыю на кожнай з дзяржаўных моў.
2. Абавязак дзяржавы праз свае інстытуты (установы) і сваіх служачых забяспечыць кожнаму грамадзяніну безумоўнае права карыстацца любой дзяржаўнай мовай ва ўсіх жыццёвых сітуацыях у межах сваёй краіны.
Акрамя таго, права кожнага грамадзяніна карыстацца любой дзяржаўнай мовай прадугледжвае наяўнасць у яго адпаведнай моўнай кампетэнцыі і, такім чынам, цягне за сабой абавязак дзяржавы праз дзяржаўныя ўстановы адукацыі забяспечыць неабходны ўзровень валодання абедзвюма дзяржаўнымі мовамі.
Такім чынам, для забеспячэння паўнацэннага функцыянавання абедзвюх дзяржаўных моў ва ўсіх без выключэння сферах афіцыйных зносін неабходна наяўнасць цэлага шэрагу ўмоў лінгвістычнага, прававога, сацыяльна-псіхалагічнага і адукацыйнага плана.
Лінгвістычныя ўмовы прадугледжваюць абавязковую наяўнасць тэарэтыка-факталагічнай базы, якая ўключае:
а) адпаведны ўзровень развіцця сістэмы мовы (наяўнасць літаратурнага стандарту, багатага слоўнікавага складу, распрацаванай навуковай тэрміналогіі, устойлівай пісьмовай традыцыі і стабільнай арфаграфіі, развітай сістэмы словаўтварэння для папаўнення намінатыўных рэсурсаў мовы і г. д.);
б) дастатковае тэарэтычнае забеспячэнне (неабходны ўзровень айчыннага мовазнаўства, усебаковае даследаванне і комплекснае манаграфічнае апісанне ўсіх узроўняў моўнай сістэмы, наяўнасць акадэмічных граматык, нарматыўных тлумачальных і іншых слоўнікаў літаратурнай мовы і г. д.);
в) наяўнасць факталагічнай базы (комплекс практычных даведнікаў і дапаможнікаў для забеспячэння патрэб навучальнага працэсу і моўнай практыкі: падручнікі і дапаможнікі для ўсіх узроўняў адукацыі, слоўнікі, у тым ліку двухмоўныя, і даведнікі розных тыпаў, у тым ліку і тэрміналагічныя);
г) наяўнасць стабільных правапісных норм і пісьмовай практыкі.
Усё гэта неабходна для ўсведамлення значнасці і дастатковасці сістэмы нацыянальнай беларускай мовы для забеспячэння камунікатыўных патрэб сучаснага грамадства, а таксама рэальнай магчымасці грамадзяніна карыстацца беларускай мовай у сваёй прафесійнай і паўсядзённай дзейнасці.
Прававыя ўмовы (абумоўленыя сітуацыяй двухмоўя) уключаюць:
а) наяўнасць нарматыўнай заканадаўчай базы ў сферы моўнага жыцця і яе строгае выкананне;
б) прававую кампетэнцыю грамадзян у моўнай сферы і выкананне моўных абавязкаў службовымі асобамі;
в) адпаведнасць нацыянальнага моўнага заканадаўства еўрапейскім стандартам у моўнай сферы.
Выкананне гэтых умоў рэгулюе моўныя паводзіны грамадзян і службовых асоб у моўнай сферы ў сітуацыі дзяржаўнага двухмоўя.
Сацыяльна-псіхалагічныя ўмовы заключаюцца ў наступным:
а) усведамленні важнасці і прыярытэтнасці нацыянальнай мовы як часткі нацыянальнай духоўнай культуры і гістарычнай спадчыны;
б) фарміраванні нацыянальнага моўнага этнацэнтрызму і пазбаўленні ад комплексу блізкароднаснага адштурхоўвання;
в) адносінах да нацыянальнай мовы як да важнейшага атрыбута дзяржаўнасці і незалежнасці краіны;
г) выкананні нацыянальнай (беларускай) мовай функцыі аб’яднання грамадства, а не яго канфрантацыі;
д) пазбаўленні палітычных ярлыкоў па моўных густах і схільнасцях двухмоўных грамадзян краіны;
е) забеспячэнні псіхілагічнага камфорту асобы і годнасці нацыі.
Гэты найбольш складаны комплекс умоў, звязаны з моўнымі густамі і стэрэатыпамі моўных паводзін, неабходны для фарміравання ў асобы і соцыуму мажарытарных адносін да нацыянальнай беларускай мовы.
Адукацыйныя ўмовы прадугледжваюць забеспячэнне з боку дзяржавы неабходнага ўзроўню моўнай (беларускамоўнай!) кампетэнцыі асобы і грамадства ў цэлым, без чаго немагчыма рэалізаваць права грамадзяніна карыстацца любой дзяржаўнай мовай у сваёй дзейнасці, а таксама атрымліваць на любой дзяржаўнай мове неабходную інфармацыю і адукацыю.
Безумоўна, у сферы гарманізацыі моўнага жыцця беларускага грамадства сёння, калі гісторыя дзяржаўнага будаўніцтва ў незалежнай Рэспубліцы Беларусь ужо налічвае чвэрць стагоддзя, найбольшую актуальнасць набывае праблема забеспячэння ўмоў адукацыйнага характару.
Фарміраванне неабходнай моўнай (беларускамоўнай!) кампетэнцыі грамадзяніна ў двухмоўным беларускім грамадстве мае выключна важнае значэнне:
а) для магчымасці рэалізацыі права грамадзяніна карыстацца любой дзяржаўнай мовай у залежнасці ад сваіх моўных густаў і схільнасцей і канкрэтнай маўленчай сітуацыі;
б) для забеспячэння псіхалагічнага камфорту асобы пры неабходнасці выбару той ці іншай дзяржаўнай мовы для камунікацыі;
в) для забеспячэння адзінства нацыі і фарміравання пачуцця годнасці асобы і гонару нацыі.
Актуальнасць і надзённасць фарміравання дастатковай двухмоўнай кампетэнцыі асобы ў сітуацыі блізкароднаснага двухмоўя тлумачыцца наступным.
1. Належная двухмоўная (у першую чаргу, беларускамоўная!) кампетэнцыя неабходна кожнаму грамадзяніну Рэспублікі Беларусь, паколькі яна істотна пашырае яго культурную і інфармацыйную прастору і забяспечвае магчымасць моўных паводзін у адпаведнасці з камунікатыўнай сітуацыяй, што з’яўляецца неабходным фактарам псіхалагічнага камфорту асобы.
2. Дастатковая двухмоўная (у першую чаргу, беларускамоўная!) кампетэнцыя найперш неабходна для службовых асоб усіх узроўняў, якія па сваім статусе прадстаўнікоў дзяржаўных органаў кіравання павінны забяспечыць кожнаму грамадзяніну права выкарыстоўваць любую (у тым ліку ці нават у першую чаргу беларускую!) мову ў сваёй дзейнасці. У прынцыпе, дасканалае валоданне абедзвюма дзяржаўнымі – беларускай і рускай – мовамі службовымі асобамі ў нашым грамадстве павінна стаць абавязковым патрабаваннем прафесійнай адпаведнасці займаемай пасадзе.
3. Адпаведная двухмоўная кампетэнцыя таксама неабходна работнікам вытворчай сферы, якія вырабляюць тавары народнага спажывання, харчовыя прадукты і лекавыя прэпараты і інш., для таго каб на іх таварах абавязкова ўтрымлівалася неабходная інфармацыя на абедзвюх дзяржаўных мовах. Абсалютна непрымальнай для незалежнай дзяржавы з’яўляецца сітуацыя, калі на прадукцыі, вырабленай на беларускіх прадпрыемствах і для беларускага спажыўца, утрымліваецца інфармацыя для спажыўца на рускай і казахскай мовах, але адсутнічае на беларускай. Гэтым самым не толькі парушаецца гарантаванае Канстытуцыяй права грамадзяніна атрымліваць неабходную інфармацыю на дзяржаўнай мове, але і прыніжаецца роля Беларусі як суверэннай краіны.
4. Здавальняючая двухмоўная кампетэнцыя неабходна для работнікаў сферы паслуг, без чаго таксама немагчыма забяспечыць права грамадзяніна карыстацца той ці іншай дзяржаўнай мовай у гэтай важнай паўсядзённай сферы камунікацыі.
5. Неабходны ўзровень валодання беларускай мовай грамадствам у цэлым забяспечвае індывідуальнае пачуццё годнасці асобы і калектыўнае пачуццё годнасці нацыі, якая ўсведамляе каштоўнасць і значнасць важнейшых нацыянальных атрыбутаў дзяржаўнасці, незалежнасці і адметнасці і сваімі моўнымі паводзінамі можа гэта сцвярджаць. Гэты момант вельмі важны ў сучасных умовах для захавання пачуцця моўнай талерантнасці і павагі да моўных густаў і схільнасцей субяседніка.
Такім чынам, адзначанае вышэй дазваляе ўвязваць пытанне аб беларускамоўнай кампетэнцыі з праблемай бяспекі грамадзяніна і нацыі, паколькі немагчымасць атрымаць неабходную інфармацыю на прымальнай дзяржаўнай мове можа ствараць пагрозу жыццю асобы.
Мэтанакіраванае забеспячэнне неабходнай моўнай, у першую чаргу беларускамоўнай, кампетэнцыі асобы і беларускага грамадства ў цэлым, мае, такім чынам, выключна важнае значэнне для выканання прынцыпаў дзяржаўнага двухмоўя і гарманізацыі моўнай сферы, забеспячэння канстытуцыйнага права кожнага грамадзяніна свабодна карыстацца любой дзяржаўнай мовай і атрымліваць любую інфармацыю на абедзвюх дзяржаўных мовах.
Адзначанае дазваляе зрабіць выснову, што на сённяшнім этапе дзяржаўнага будаўніцтва ў Рэспубліцы Беларусь першачарговымі задачамі гарманізацыі сферы моўнага жыцця беларускага грамадства з’яўляюцца:
1. Прывядзенне моўнага заканадаўства ў адпаведнасць з прынцыпамі дзяржаўнага двухмоўя. Для гэтага неабходна ўнесці адпаведныя змены ў Закон Рэспублікі Беларусь “Аб мовах у Рэспубліцы Беларусь” – у адпаведных артыкулах закона выразы “на беларускай або рускай мовах”, “на беларускай і (або) рускай мовах” паслядоўна замяніць выразам “на беларускай і рускай мовах”.
2. Падрыхтоўка, абмеркаванне і прыняцце ўсіх законаў Рэспублікі Беларусь, указаў, пастаноў і іншых заканадаўчых актаў на абедзвюх (беларускай і рускай) дзяржаўных мовах і наданне ім аднолькавай законнай сілы.
3. Забеспячэнне карыстальнікаў поўным камплектам бланкаў і формамі афіцыйных дакументаў, у тым ліку фінансавых, на абедзвюх дзяржаўных мовах.
4. Абавязковая наяўнасць неабходнай інфармацыі на харчовых, спажывецкіх і прамысловых таварах, лекавых прэпаратах, якія распаўсюджваюцца на тэрыторыі Рэспублікі Беларусь, на беларускай і рускай мовах.
5. Забеспячэнне ў працэсе атрымання вышэйшай адукацыі належнай беларускамоўнай кампетэнцыі спецыялістаў, асабліва педагагічных кадраў.
6. Увядзенне абавязковага тэсціравання па абедзвюх дзяржаўных мовах пры заканчэнні агульнаадукацыйных устаноў і пры паступленні ў вышэйшыя навучальныя ўстановы Рэспублікі Беларусь.
Выкананне гэтых мер дазволіць: а) забяспечыць выкананне прынцыпаў дзяржаўнага двухмоўя ў нашай краіне; б) рэалізаваць на практыцы права грамадзяніна на атрыманне інфармацыі на любой дзяржаўнай мове ў двухмоўным грамадстве; в) ажыццявіць магчымасць атрымання адукацыі на любой дзяржаўнай мове; г) павысіць беларускамоўную кампетэнцыю сучаснага беларускага грамадства; д) забяспечыць псіхалагічны камфорт грамадзяніна ў двухмоўным грамадстве; е) сфарміраваць пачуццё гонару асобы і годнасці нацыі; ж) умацаваць прэстыж Рэспублікі Беларусь як прававой дэмакратычнай дзяржавы, якая паспяхова ўключаецца ў еўрапейскую сістэму адукацыі, паважае свае нацыянальныя каштоўнасці і інтэгруецца ў еўрапейскую і сусветную супольнасць, захоўваючы нацыянальную адметнасць.
