27 верасня 2022 г. у Цэнтральнай бібліятэцы імя Янкі Купалы г. Мінска ў рамках цыкла навукова-папулярных лекцый, уключаных у план мерапрыемстваў Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі па патрыятычным выхаванні ў 2022 г., прайшло мерапрыемства “Буквары нашых продкаў” з удзелам супрацоўнікаў аддзела гісторыі беларускай мовы Цэнтра даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі – загадчыка аддзела Паляшчук Наталлі Вікенцьеўны і вядучага навуковага супрацоўніка Ярмоленка Эльвіры Валер’еўны. Гэтай сустрэчы папярэднічалі навукова-папулярная лекцыя “Праект стагоддзя беларускай гуманітарыстыкі: «Гістарычны слоўнік беларускай мовы»” (23 лютага 2022 г., майстар-клас на тэму “Янка Купала – пра беларускую мову” (22 сакавіка 2022 г.), навукова-папулярныя лекцыі “Пісьмовая праваслаўная спадчына Беларусі: з гісторыі выдання” (13 красавіка 2022 г.); “«Жыціе Еўфрасінні Полацкай» – жамчужына даўняй беларускай пісьменнасці” (12 мая 2022 г.).
Для гасцей мерапрыемства – навучэнцаў Мінскага гандлёвага каледжа – была арганізавана выстава беларускіх буквароў (на беларускай і рускай мовах), некаторых прац, прысвечаных гэтым першым вучнёўскім кніжкам. Супрацоўніца бібліятэкі Камароўская Наталля Канстанцінаўна ўзгадала ролю буквара ў засваенні граматы, узгадала радкі выбітных беларускіх дзеячаў пра яго.
Ярмоленка Э.В. распавяла пра гісторыю навучання грамаце на землях усходніх славян да XVIІI cт. Так, напрыклад, прысутныя даведаліся, што ў старажытнасці такое навучанне вялося па богаслужэбных кнігах (Псалтыры, Часаслове і іншых); як і цяпер, спачатку вучні запаміналі літары, потым склады, затым надрадковыя знакі, лікавае значэнне літар. Расказала Эльвіра Валер’еўна і пра “Азбуку” Івана Фёдарава, выдадзеную ў Львове ў 1574 г., першую друкаваную кнігу для навучання дзяцей грамаце на ўсходнеславянскіх землях (яна ўключала алфавіт, звесткі па граматыцы і арфаграфіі, а таксама рэлігійныя тэксты для чытання), і пра яе перавыданне ў Астрозе ў 1578 г. (перавыданне мела большы аб’ём, уключала грэчаскі алфавіт, паралельныя грэка-славянскія тэксты, славянскі алфавіт, маральна-выхаваўчыя тэксты з царкоўнай літаратуры, “Сказание, како состави святый Кирилл Философ азбуку по языку словеньску”).
Паведаміла Э.В. Ярмоленка і пра выдавецкую дзейнасць Віленскага Свята-Духава праваслаўнага брацтва, якое надрукавала “Часоўнік з азбукай”, “Азбуку”, “Граматыку славянскую”. “Азбука” або “Наука ку чітаню і розуменю пісма словенскаго, ту тыж о Святои Троицы и о въчловечении Господни” (1596), у падрыхтоўцы якой прымалі ўдзел Стэфан і Лаўрэнцій Зізаніі, складалася з алфавіта, двух- і трохлітарных складоў, матэрыялу для чытання (малітвы) і мела слоўнік – “Лексіс” (тлумачальна-перакладны слоўнік; тут давалася тлумачэнне 1061 царкоўнаславянскаму слову). У пачатку XVII cт. братчыкі перанеслі друкарню з Вільні ў Еўе, дзе выдалі ў 1618 г. “Букваръ языка славенска писаний чтения оучитися хотящим в полезное руковожение” (гэта першая ў свеце кніга, якая мела назву “буквар”). Выданне 1618 г., у адрозненне ад папярэдніх, больш складанае: літары царкоўнаславянскага алфавіта прадстаўлены ў прамым і адваротным парадку, затым прапанаваны для чытання склады з двух, трох, чатырох, пяці і больш літар, прыведзены знакі прыпынку, лікавае значэнне літар, пададзены некаторыя правілы граматыкі.
Паляшчук Н.В. сваё выступленне прысвяціла “Буквару” Спірыдона Собаля (1631).
Напачатку яна адзначыла ролю Куцеінскай друкарні ва ўмацаванні праваслаўя на беларускіх землях, пашырэнні асветы сярод нашых продкаў, а таксама развіцці духоўных і культурных традыцый нашага народа, пералічыла яе асноўныя выданні, прывяла звесткі пра захаванасць 178 асобнікаў куцеінскіх старадрукаў (як адзначаецца ў зводным каталогу “Кніга Беларусі” (1986), “Буквар” (1631) захаваўся ў 1 экзэмпляры, “Часаслоў” (1632) – у 9, “Гісторыя Варлаама і Іасафа” (1637) – у 23, “Брашна духоўнае” (1639) – у 3, “Лексікон” Памвы Бярынды (1653) – у 26, “Буквар” (1653) – у 3, “Дыёптра” (1654) – у 23).
Потым яна распавяла пра жыццё, сям’ю і выдавецкую дзейнасць Спірыдона Собаля, асобы, якая значна паўплывала на развіццё кірылічнага кнігадрукавання на землях Вялікага Княства Літоўскага, яго ўшанаванне ў нашай краіне (сёння імем славутага друкара названа друкарня ў Магілёве, вуліца ў Оршы, а ў 1998 г. на будынку Свята-Духавай царквы Куцеінскага манастыра ў гонар Спірыдона Собаля ўстаноўлена мемарыяльная дошка).
У заключнай частцы выступлення Наталля Вікенцьеўна расказала пра структуру і змест “Буквара”, прадстаўленыя ў ім алфавіт, склады для чытання, надрадковыя знакі для абазначэння розных тыпаў націску, кароткіх і доўгіх галосных гукаў, знакі прыпынку, граматычны матэрыял, тэксты навучальнага і рэлігійна-этычнага характару, прызначаныя як для замацавання ведаў, так і для засваення хрысціянскіх ісцін, звярнула ўвагу на адметнасці мастацкага афармлення старадрука.
Таксама яна прадэманстравала вынік сумеснай працы навукоўцаў з аддзела гісторыі беларускай мовы І.У. Будзько, Н.В. Паляшчук, Г.У. Федарэнка, Э.В. Ярмоленка і супрацоўнікаў выдавецтва Беларускага Экзархата Беларускай Праваслаўнай Царквы – факсімільнае выданне “Буквара” Спірыдона Собаля, яго ўзноўлены тэкст і навуковыя артыкулы аб ім.
Хочацца спадзявацца, што ў памяці слухачоў застанецца і пачутая інфармацыя, і словы Максіма Танка:
Дoбpы дзeнь, мoй бpaцe юны!
Я пpынёc тaбe як дap
Aд Cкapыны-бaцькi кнiгy –
Бeлapycкi лeмaнтap.
Гэтa – ключ aд cкapбaў нaшaй
Moвы мaтчынaй, з якoй
Tы нe cтaнeшcя caмoтнaй,
Бeзымeннaй cipaтoй.
Дык pacкpый ягo з любoўю –
Лiтap cтpoйныя paды
Пpaчытaй i пaўтapы ix,
I зaпoмнi нaзaўжды.
Э. Ярмоленка, Н. Паляшчук
