Аддзел дыялекталогіі і лінгвагеаграфіі – адзін са старэйшых аддзелаў Інстытута мовы і літаратуры імя Якуба Коласа і Янкі Купалы. Ён быў створаны ў 1950 г. Першым і нязменным кіраўніком яго да 1986 г. была член-карэспандэнт НАН Беларусі, доктар філалагічных навук, заслужаны дзеяч навукі Беларусі Юзэфа Фларыянаўна Мацкевіч. З яе імем звязана станаўленне і развіццё дыялекталагічных даследаванняў у інстытуце і наогул у Беларусі. Ю. Ф. Мацкевіч – аўтар больш за 100 навуковых прац у галіне дыялекталогіі і гісторыі беларускай мовы, лексікаграфіі і тапанімікі. Побач з ёй шмат гадоў плённа працавалі доктар філалагічных навук Н. Т. Вайтовіч, кандыдаты філалагічных навук В. М. Шэлег, А. І. Чабярук, Я. М. Рамановіч, А. А. Крывіцкі. Пэўны час супрацоўнікамі аддзела былі і акадэмік М. В. Бірыла, доктар філалагічных навук А. Груца, кандыдаты філалагічных навук Г. У. Арашонкава, А. Р. Мурашка. Усе яны прымалі самы актыўны ўдзел у падрыхтоўцы першых асноўных прац па беларускай дыялекталогіі.
У 50-я гг. аддзел дыялекталогіі разам з мовазнаўчымі кафедрамі ВНУ пад кіраўніцтвам члена-карэспандэнта АН СССР Р. І. Аванесава і члена-карэспандэнта НАН Беларусі Ю. Ф. Мацкевіч правёў велізарную работу па абследаванні і вывучэнні беларускіх народных гаворак. На базе сабраных матэрыялаў быў створаны комплекс лігвагеаграфічных навуковых прац. Сярод іх асноўная – "Дыялекталагічны атлас беларускай мовы" (1963). Гэта быў першы атлас асобнай нацыянальнай мовы сярод славянскіх народаў. У межах гэтага фундаментальнага праекта распрацавана тыпалогія дыялектных з'яў розных моўных узроўняў па пашырэнні (пучкі ізаглос), вызначаны напрамкі распаўсюджвання фанетычных, граматычных і лексічных з'яў і іх тыпаў, атрымана новая, больш дасканалая і дэталёвая інтэрпрэтацыя групоўкі беларускіх гаворак. Створаны на аснове франтальнага абследавання гаворак беларускай мовы, атлас з’яўляецца дэталёвым здымкам стану беларускай народнай мовы сярэдзіны ХХ стагоддзя, дакладным адбіткам таго, у якіх адносінах знаходзяцца моўныя з’явы паміж сабой па будове, межах пашырэння і паходжанні, ён упершыню ў славянскім мовазнаўстве прадстаўляе дыялектную мову беларускага народа як цэлае, раскрывае яе фанетычную сістэму, марфалагічную будову, лексічныя асаблівасці і сінтаксічную структуру. Увесь гэты багаты і разнастайны матэрыял сістэматызуецца ў абагульняючай працы "Лінгвістычная геаграфія і групоўка беларускіх гаворак" (1968 – 1969 гг.). У гэтай рабоце грунтоўна распрацоўваецца пытанне групоўкі беларускіх гаворак, выдзяляюцца асноўныя дыялекты і групы гаворак у межах гэтых дыялектаў і даецца поўная характарыстыка іх адрозненняў на розных узроўнях іх структуры, апісваецца занальны падзел беларускіх народных гаворак.
У 1971 годзе за комплекс прац па лінвістычнай геаграфіі беларускай мовы акадэмік К. К. Атраховіч (Кандрат Крапіва), член-карэспандэнт АН СССР Р. І. Аванесаў, член-карэспандэнт АН БССР Ю. Ф. Мацкевіч, супрацоўнікі інстытута Г. У. Арашонкава, М. В. Бірыла, Н. Т. Вайтовіч, А. П. Груца, А. А. Крывіцкі, А. Т. Мурашка, Я. М. Рамановіч, А. І. Чабярук і В. М. Шэлег былі адзначаны Дзяржаўнай прэміяй СССР.
На базе матэрыялаў Атласа супрацоўнікамі аддзела створаны першыя вучэбныя дапаможнікі па беларускай дыялекталогіі для ВНУ : "Хрэстаматыя па беларускай дыялекталогіі" (1962), "Нарысы па беларускай дыялекталогіі" (1964), якія доўгі час былі адзінымі дапаможнікамі для студэнтаў па гэтай дысцыпліне. Яны не страцілі свайго значэння і сёння. У 70-я гады ў аддзел былі залічаны Ф. Д. Клімчук, І. Я. Яшкін, С. Г. Лобач, якія актыўна ўключыліся ў работу.
На аснове дыялектных матэрыялаў у розныя часы супрацоўнікамі аддзела былі падрыхтаваны такія грунтоўныя працы, прысвечаныя асобным з'явам дыялектнай мовы як "Марфалогія дзеяслова ў беларускай мове" (1959) Ю. Ф. Мацкевіч, “Сучасная беларуская літаратурная мова і народныя гаворкі” (1961), “Наша родная мова” (1964), “Дыялекталогія беларускай мовы” (2003) А. А. Крывіцкага, "Ненаціскны вакалізм народных гаворак Беларусі" (1968) Н. Т. Вайтовіч, "Лічэбнік у беларускіх гаворках" (1977) А. І. Чабярук, "Узаемадзеянне рознадыялектных сістэм" (1976) І. Я. Яшкіна, "Гаворкі Заходняга Палесся. Фанетычны нарыс" (1983) Ф. Д. Клімчука і інш.
Працягам праекта "Дыялекталагічны атлас беларускай мовы" з'яўляецца "Лексічны атлас беларускіх народных гаворак" у 5-ці тамах. Праца па распрацоўцы гэтага праекта вялася з 1971 па 1998 год. У склад аўтарскага калектыву ўваходзіць 29 чалавек. Акрамя асноўных вышэйназваных выканаўцаў у распрацоўцы гэтага праекта актыўны ўдзел прымалі В. Д. Старычонак, П. А. Міхайлаў, Н. У. Быкава, Т. М. Трухан, В. М. Курцова. “Лексічны атлас беларускіх народных гаворак” складаецца з пяці тамоў, кожны з якіх уяўляе сабой блок тэматычна звязаных карт: першы том прысвечаны назвам расліннага і жывёльнага свету; другі – назвам, звязаным з сельскай гаспадаркай; трэці – назвам чалавека па роду яго дзейнасці, знешніх асаблівасцях і рысах характару, тэрмінам роднасці і сваяцтва, традыцыйным і рэлігійным святам і г.д.; чацвёрты – традыцыйным вытворчым заняткам, разнастайным промыслам і рамёствам Беларусі, народнай культуры (будаўніцтву, ткацтву, апрацоўцы льну, назвам адзенння, падрыхтоўцы ежы і г.д.); пяты том складаецца з карт, на якіх адлюстравана семантыка, слова- і формаўтварэнне, акцэнтуацыя. На картах Лексічнага атласа прадстаўлена ў асноўным лексіка розных прадметна-тэматычных груп беларускай дыялектнай мовы і выбарачна новыя цікавыя даныя па фанетыцы, акцэнталогіі, словаўтварэнні і семантыцы. На картах выразна вылучаюцца не толькі асноўныя дыялектныя масівы, але і занальныя, а таксама больш дробныя адзінкі дыялектнага члянення беларускіх гаворак – групы. Лексічны атлас беларускіх народных гаворак мае важнае культурна-гістарычнае значэнне. Ён уяўляе сабой унікальную сістэму лінгвістычных карт, якія дэталёва адлюстроўваюць заканамернасці тэрытарыяльнага і дыялектнага размеркавання каля 35 тысяч слоў беларускіх народных гаворак у славянскім дыялектным кантынууме і іх тэрытарыяльным кантактаванні з балтыйскімі мовамі.
За падрыхтоўку гэтай фундаментальнай працы ў 2000 годзе калектыў аўтараў (Ю. Ф. Мацкевіч, Ф. Д. Клімчук, А. І. Чабярук, Я. М. Рамановіч, С. Г. Лобач, І. Я. Яшкін) быў удастоены Дзяржаўнай прэміі Рэспублікі Беларусь.
Другая палова ХХ стагоддзя займае адметнае месца ў дзейнасці аддзела ў сувязі з распрацоўкай двух грандыёзных міжнародных праектаў па лінгвістычнай геаграфіі: Лінгвістычнага атласа Еўропы (ЛАЕ) і Агульнаславянскага лінгвістычнага атласа (АЛА).
Лінгвісты практычна ўсіх славянскіх краін, у тым ліку і беларускія, прымаюць удзел у стварэнні Агульнаславянскага лінгвістычнага атласа. Гэта фундаментальная праца па дэталёвым адлюстраванні структурнага стану і прасторавага распаўсюджання гаворак славянскіх моў у сярэдзіне ХХ стагоддзя ў межах этна-гістарычнай тэрыторыі славянскіх народаў паміж сабой і з іншымі народамі Еўропы. Пасля завяршэння публікацыі ўсіх выпускаў АЛА дасць магчымасць вызначыць генетычныя і гістарычныя адносіны беларускіх гаворак да гаворак усіх іншых славянскіх моў па шырокім комплексе фанетычных, граматычных і лексічных асаблівасцей. Дзякуючы намаганням супрацоўнікаў аддзела дыялекталогіі і лінгвагеаграфіі кандыдатаў філалагічных навук А. А. Крывіцкага, Л. П. Кунцэвіч, Ф. Д. Клімчука, Т. М. Трухан, быў падрыхтаваны да выдання і ў 2000 годзе апублікаваны ў Мінску трэці выпуск лексіка-словаўтваральнай серыі АЛА “Раслінны свет”. На картах выпуска адлюстраваны дыялектныя матэрыялы (назвы дрэў, кустарнікаў, кветак, грыбоў), сабраныя на ўсёй тэрыторыі Славіі. Пры падрыхтоўцы выпуска да выдання беларускімі дыялектолагамі была распрацавана арыгінальная навуковая канцэпцыя гэтага выпуска, агульная для ўсіх лінгвістычных картаў выпуска сістэма аналізу і раскрыцця славянскіх дыялектных адрозненняў на матэрыяле найменняў расліннага свету. Выпуск быў высока ацэнены славістамі ўсіх краін, якія ўваходзяць у склад Міжнароднай камісіі АЛА.
Супрацоўнікі аддзела ўдзельнічаюць і ў стварэнні інтэрпрэтацыйнага міжмоўнага атласа чацвёртага пакалення – Лінгвістычнага атласа Еўропы. Падрыхтаваны і прадстаўлены ў цэнтр, які каардынуе работу па ўкладанні гэтага атласа, беларускія дыялектныя матэрыялы, сабраныя па спецыяльных апытальніках. Удзел беларускіх дыялектолагаў у распрацоўцы гэтых доўгатэрміновых міжнародных праектаў, якія маюць агульнанацыянальнае культурнае значэнне, забяспечвае міжнародны прэстыж айчыннага мовазнаўства.
Асобная сфера навукова-даследчыцкіх інтарэсаў аддзела – стварэнне дыялектных слоўнікаў. У 1979–1986 гг. апублікаваны пяцітомны "Слоўнік беларускіх гаворак паўночна-заходняй Беларусі і яе пагранічча", створаны сумесна з вучонымі Літвы і Польшчы пад кіраўніцтвам члена-карэспандэнта НАН Беларусі Ю. Ф. Мацкевіч. Гэты слоўнік займае адметнае месца ў беларускай дыялектнай лексікаграфіі, таму што ён, у адрозненне ад дыферэнцыяльных слоўнікаў, якія змяшчаюць дыялектную лексіку асобных абласцей і раёнаў, абагульняе лексіку буйнога дыялектнага арэала – паўночнага захаду Беларусі і лексіку астраўных беларускіх гаворак Літвы, Латвіі і Польшчы (звыш 38 тысяч слоў). Слоўнік уключае разнастайныя пласты лексікі: назвы з’яў жывой і нежывой прыроды, сельскагаспадарчыя тэрміны, лексіку, звязаную з жывёлагадоўляй, паляваннем, рыбалоўствам, пчалярствам, апрацоўкай льну, са знешнім абліччам і характарам паводзін людзей і г.д. Па сваім характары слоўнік з’яўляецца тлумачальна-перакладным. Значэнні слоў у ім ілюструюцца прыкладамі з жывой народнай мовы. У слоўніку прыводзяцца паралелі з іншых славянскіх і неславянскіх моў, падаецца шмат этнаграфічнага матэрыялу, беларускай народнай фразеалогіі. Да сёняшняга дня гэты слоўнік з’яўляецца самым буйным па аб’ёме, ён будзе служыць зыходнай базай для стварэння поўнага слоўніка беларускіх народных гаворак.
У 1982–1987 гг. пабачыў свет пяцітомны "Тураўскі слоўнік", падрыхтаваны супрацоўнікамі аддзела. Ён з'яўляецца поўным зборам традыцыйнай лексікі гаворкі Турава і яго наваколля. Як вядома, Тураў – адзін з найбольш старажытных усходнеславянскіх гарадоў, ён упершыню ўпамінаецца ў летапісе пад 980 г. Мясцовая гаворка жыхароў гэтага старажытнага цэнтра Палесся і яго наваколля вылучаецца яркім каларытам і насычанасцю старажытнымі ўсходнеславянскімі рэгіяналізмамі. Ініцыятарам і навуковым рэдактарам слоўніка з'яўляецца кандыдат філалагічных навук, лаўрэат Дзяржаўнай прэміі СССР А. А. Крывіцкі. Акрамя лексікі (звыш 20 тысяч слоў), у канцы кожнага выпуска ў якасці ўзораў народнай гаворкі змешчаны дыялектныя тэксты – апавяданні, казкі, легенды, апісанні абрадаў і інш., запісаныя ад мясцовых жыхароў Тураўшчыны. Матэрыял сабраны ў асноўным супрацоўнікамі аддзела ў час дыялекталагічных экспедыцый. Тураўскі слоўнік уяўляе несумненную каштоўнасць не толькі для моваведаў, але і для этнографаў, гісторыкаў, фалькларыстаў, пісьменнікаў і ўсіх аматараў роднага слова.
3 1986 па 1991 г. аддзел узначальваў кандыдат філалагічных навук
П. А. Міхайлаў. Пад яго кіраўніцтвам была распачата работа па стварэнні "Слоўніка Сенненшчыны". За час дыялекталагічных экспедыцый сабраны багаты матэрыял і складзена картатэка. Сёння гэты матэрыял апрацаваны супрацоўнікамі аддзела, да друку падрыхтаваны першы з двух тамоў словазбору. У працы па стварэнні слоўніка бралі ўдзел Н. М. Бунько, Л. П. Кунцэвіч, В. М. Курцова, Ю. В. Маліцкі, Т. М. Трухан, Н. В. Сівіцкая, А. І. Шаблоўскі.
3 1991 па 1993 гг. аддзелам кіраваў кандыдат філалагічных навук
М. П. Антропаў. У гэты час супрацоўнікамі аддзела быў падрыхтаваны дыялекталагічны зборнік “Гавораць чарнобыльцы”, які змяшчае дыялектную лексіку і тэксты, запісаныя супрацоўнікамі аддзела ў раёнах, якія пацярпелі ад аварыі на Чарнобыльскай АЭС. Зараз гэтыя матэрыялы з’яўляюцца ўнікальнымі, таму што ўжо даўно няма многіх вёсак, дзе збіраўся матэрыял, і паўтарыць збор матэрыялу ў такім аб’ёме не ўяўляецца магчымым.
3 1994 па 2010 г. аддзел узначальвала кандыдат філалагічных
навук Л. П. Кунцэвіч. У аддзеле працавала ў гэты час 10 чалавек, з іх 9 кандыдатаў навук: В. Д. Астрэйка, Н. М. Бунько, А. У. Ксяндзова, Л. П. Кунцэвіч, В. М. Курцова, Ю. В. Маліцкі, Н. В. Сівіцкая, Т. М. Трухан, А. І. Шаблоўскі і малодшы навуковы супрацоўнік В. І. Крупко.
Пачынаючы з 90-ых гадоў у аддзеле вялася праца па стварэнні серыі тэматычных слоўнікаў. Падрыхтаваныя да друку чатыры тэматычныя слоўнікі пад агульнай назвай "Беларуская народная тэрміналогія і наменклатура" былі апублікавана на працягу 1999–2010 гг. У 1999 г. пад рэдакцыяй Л. П. Кунцэвіч і А. А. Крывіцкага апублікаваны слоўнік "Жывёльны свет", які ўключае выбраныя з розных крыніц, а таксама зафіксаваныя ў час дыялекталагічных экспедыцый рэгіянальныя народныя назвы розных жывёл, птушак, рыб, насякомых і іншых істот, і лексіку, звязаную з іх характарыстыкай і жыццядзейнасцю. У працы над ставарэннем слоўніка ўдзельнічалі В. Д. Астрэйка, Ф. Д. Клімчук, А. А. Крывіцкі, Л. П. Кунцэвіч, В. М. Курцова, Т. М. Трухан, А. І. Шаблоўскі. У 2001 г. апублікаваны другі выпуск — "Раслінны свет". Ён аб’ядноўвае рэгіянальныя назвы дрэў, кустарнікаў, траў, кветак і лексіку, звязаную з іх характарыстыкай і жыццядзейнасцю. Як і ў папярэднім выпадку навуковую рэдакцыю слоўніка зрабілі Л. П. Кунцэвіч і А. А. Крывіцкі. Працавалі над слоўнікам В. Д. Астрэйка, Ф. Д. Клімчук, А. А. Крывіцкі, Л. П. Кунцэвіч, В. М. Курцова, Т. М. Трухан, А. І. Шаблоўскі. У 2006 г. пабачыў свет трэці выпуск гэтай серыі — "Чалавек". У гэты словазбор уключана дыялектная лексіка, якая характарызуе чалавека як грамадскага дзеяча, вызначае яго адносіны да працы, да людзей, падкрэслівае яго фізічныя і псіхічныя якасці і г.д. Навуковымі рэдактарамі гэтага слоўніка, як і ў папярэдніх выданнях серыі, з’яўляліся Л. П. Кунцэвіч і А. А. Крывіцкі. Упарадкаваннем і сітэматызацыяй матэрыялаў займаліся В. Д. Астрэйка, Н. М. Бунько, М. А. Ісачанкава, Ф. Д. Клімчук, А. А. Крывіцкі, А. У. Ксяндзова, Л. П. Кунцэвіч, В. М. Курцова, Н. В. Сівіцкая, Т. М. Трухан, А. І. Шаблоўскі. Апошнім слоўнікам з лексіка-тэматычнай серыі "Беларуская народная тэрміналогія і наменклатура" стаў лексікаграфічны даведнік "Сельская гаспадарка" (2010). У слоўніку аб’яднаны абазначальныя сродкі, якія ўжываюцца для назваў розных відаў заняткаў у сельскай гаспадарцы. Гэта: апрацоўка глебы, сяўба азімых і яравых культур, бульбы, агародніны, догляд пасеваў, збор і захаванне ўраджаю, нарыхтоўка кармоў. Падаюцца тут таксама назвы разнастайных традыцыйных прылад працы ці дапаможных або спадручных сродкаў і інш. групы найменняў, што непасрэдна або ўскосна звязваюцца з сельскай гаспадаркай. Асобную частку слоўнікавых матэрыялаў складаюць назвы гаспадарчых і вытворчых пабудоў і іх частак, у якіх апрацоўвалася ці захоўвалася збожжа, лён, сена, салома, гаспадарчае начынне. Як своеасаблівы раздзел у слоўніку выступаюць найменні, якія ўвасабляюць традыцыйныя ўяўленні пра народную астраномію і метэаралагічныя з'явы. Навуковым рэдагаваннем матэрыялаў слоўніка займаліся Л. П. Кунцэвіч, В. М. Курцова, над яго складаннем працавалі В. Д. Астрэйка, Н. М. Бунько, Л. П. Кунцэвіч, В. М. Курцова, А. У. Ксяндзова, Ю. В. Маліцкі, Н. В. Сівіцкая, Т. М. Трухан, А. І. Шаблоўскі.
У 2009 г. было апублікавана новае адметнае выданне, створанае ў аддзеле. Гэта “Хрэстаматыя па беларускай дыялекталогіі. Цэнтральная зона”. Зборнік дыялектных тэкстаў укладзены на аснове гукавых запісаў, зробленых супрацоўнікамі аддзела ў час дыялекталагічных экспедыцый. У асноўным у выданне ўключаны дыялектныя тэксты, запісаныя на тэрыторыі Мінскай вобласці, частка тэкстаў — гэта запісы з асобных раёнаў Гродзенскай вобласці, адзінкавыя тэксты былі занатаваны на Магілёўшчыне. Усяго тут змяшчаюцца запісы з 24 раёнаў тэрыторыі цэнтральных гаворак Беларусі. Акрамя тэкстаў, у хрэстаматыі змяшчаецца тэарэтычныя і даведачна-інфармацыйныя матэрыялы. Тэарэтычная частка матэрыялаў прэзентуецца артыкулам пра цэнтральную дыялектную зону, а таксама навуковымі каментарыямі, прысвечанымі агляду асаблівасцей маўлення, адлюстраваных у тэкстах. У якасці даведачнай інфармацыі падаецца бібліяграфічны спіс. У спіс уключаны надрукаваныя працы пераважна беларускіх моваведаў і асобныя публікацыі іншых аўтараў, у якіх асвятляюцца праблемы нацыянальнай дыялекталогіі. У працы над стварэннем хрэстаматыі працавалі ўсе тагачасныя супрацоўнікі аддзела — В. Д. Астрэйка, Н. М. Бунько, М. А. Ісачанкава, А. А. Крывіцкі, Л. П. Кунцэвіч, В. М. Курцова, В. І. Крупко, А. У. Ксяндзова, Ю. В. Маліцкі, Н. В. Сівіцкая, Т. М. Трухан, А. І. Шаблоўскі. Акрамя іх, падрыхтоўкай асобных тэкстаў займаўся супрацоўнік Інстытута мовы і літаратуры У. А. Кошчанка. Навуковымі рэдактарамі хрэстаматыі былі Л. П. Кунцэвіч і В. М. Курцова. Надрукаваная Хрэстаматыя з’яўляецца своеасаблівым помнікам дыялектнай мовы канца ХХ – пачатку ХХІ стст. На аснове гэтых матэрыялаў плануецца падрыхтаваць тэарэтычныя працы, у якіх будуць апісаны сінтаксічныя асаблівасці беларускіх народных гаворак, якія да гэтага часу слаба вывучаны.
Пачатак новага стагоддзя ў навуковай працы аддзела адметны і тым, што спіс яго публікацый, якія ствараліся пераважна калектыўна, папоўніўся камбінаваным лексіка- і лінгвагеаграфічным выданнем “Лексіка апрацоўкі льну: Тэматычны слоўнік, лексічны атлас” (2006), які складзены Т. М. Трухан і Ф. Д. Клімчуком, а таксама манаграфіяй “Назвы адзення ў гаворках беларускай мовы” (2011), падрыхтаванай кандыдатам філалагічных навук Н. В. Сівіцкай. У выданні даследавана лексіка-тэматычная група назваў адзення і яго частак, якія функцыянуюць у сучасных гаворках беларускай мовы. Зроблена іх лінгвагеаграфічная дыферэнцыяцыя, устаноўлена паходжанне, выяўлены лінгвістычныя і экстралінгвістычныя фактары, якія аказалі ўплыў на складванне дадзенай намінацыйнай групы абазначальных моўных сродкаў.
За час існавання і працы аддзела тут была падрыхтавана да друку серыя дыялекталагічных зборнікаў, якія змяшчаюць розныя навуковыя матэрыялы, але аснову іх складаюць лексічныя падборкі, якія адлюстроўваюць асаблівасці слоўніка беларускіх народных гаворак: З народнага слоўніка (1975), Народнае слова (1976), Народная лексіка (1977), Народная словатворчасць (1979), Жывое народнае слова (1992), Гавораць чарнобыльцы (1994), Жывое наша слова (2001), Скарбы народнай мовы (2005), Народныя скарбы (2008). У апошніх зборніках уведзены раздзелы “Навуковыя даследаванні”, у якіх змешчаны артыкулы па розных мовазнаўчых праблемах, падрыхтаваныя на дыялектным матэрыяле, а таксама раздзел “Тэксты”, у якім падаюцца дыялектныя тэксты, запісаныя ў час дыялекталагічных экспедыцый. Працягам серыі раней апублікаваных дыялекталагічных зборнікаў, якія рыхтаваліся да друку ў аддзеле дыялекталогіі і лінгвагеаграфіі ў папярэднія гады, з’яўляецца выданне «Беларуская дыялекталогія. Матэрыялы і даследаванні”. Пад такой назвай першы выпуск зборніка з’явіўся ў 2010 г., другі выпуск свет пабачыў у 2012 г. Наступныя выданні таксама будуць мець прынятую для іх уніфікаваную назву. Выдадзеныя зборнікі пераважна захоўваюць структуру папярэдніх публікацый, аднак канкрэтны змест кожнага зборніка і колькасць яго раздзелаў залежаць ад наяўнага матэрыялу. Напрыклад, апошняе выданне складаецца з такіх раздзелаў, як “З лексікі народных гаворак”, “Тапанімія”, “Фразеалогія, парэміялогія”, “Навуковыя даследаванні”, “Тэксты з беларускіх гаворак”. Адметным раздзелам, які пачынае зборнік, з’яўляюцца матэрыялы, прысвечаныя стагадоваму юбілею з дня нараджэння доктара філалагічных навук Ю. Ф. Мацкевіч.
З выхадам кожнага зборніка ў навуковы ўжытак уводзіцца новы дыялектны матэрыял, які з’яўляецца вельмі каштоўным пры падрыхтоўцы дыялектных лексікаграфічных даведнікаў, Этымалагічнага слоўніка беларускай мовы і абагульняючых работ тэарэтычнага характару па беларускай дыялекталогіі.
Цікавасць да гісторыі беларускіх народных гаворак, іх сучаснага стану з цягам часу не спадае. Сёння вылучаюцца новыя аспекты даследавання народных гаворак. Зараз у аддзеле вялікае значэнне надаецца назапашванню дыялектных тэкстаў, распачата стварэнне дыялектнага фонафонду, які будзе аб’ядноўваць запісы дыялектнага маўлення з усіх рэгіёнаў Беларусі. З мэтай папаўнення гукавога фонду штогод усе супрацоўнікі аддзела выязджаюць у дыялекталагічныя экспедыцыі ў розныя рэгіёны Беларусі. У аддзеле створана база даных "Дыялектныя тэксты", на аснове якой ужо падрыхтавана "Хрэстаматыя па беларускай дыялекталогіі. Цэнтральная зона". Праца па назапашванні тэкстаў з гаворак беларускай мовы працягваецца і зараз. У перспектыве назапашаныя тэксты будуць уключаны ў новае выданне “Хрэстаматыя па беларускай дыялекталогіі. Усходняя зона”. Таму на тэрыторыю ўсходняй і паўднёва-ўсходняй Беларусі ладзяцца зараз дыялекталагічныя выезды супрацоўнікаў аддзела.
Да сферы пераважнай кампетэнцыі аддзела належыць распрацоўка вучэбных дапаможнікаў па беларускай дыялекталогіі і лінгвагеаграфіі, а таксама ажыццяўленне фундаментальнага праекта па стварэнні зводнага намінацыйнага корпуса беларускіх народных гаворак. У сувязі з гэтым вельмі актуальным і перспектыўным, важным для змястоўнага міжнароднага супрацоўніцтва з'яўляецца праект "Матывацыйны атлас беларускай народнай назватворчасці", канцэпцыя якога была распрацавана супрацоўнікамі аддзела А. А. Крывіцкім, Л. П. Кунцэвіч, В. М. Курцовай, А. І. Шаблоўскім, Т. М. Трухан пры фінансавай падтрымцы БРФФД. Матывацыйны атлас беларускай народнай словатворчасці будзе прынцыпова адрознівацца ад усіх да гэтага часу падрыхтаваных атласаў, таму што на матывацыйных картах атласа будуць картаграфавацца не этымоны, а іх матывацыі, на аснове якіх узнікла тая ці іншая назва.
Зараз у аддзеле працуюць Н. М. Бунько, Л. П. Кунцэвіч, Ю. В. Маліцкі, Н. В. Сівіцкая, Т. М. Трухан. Усе яны кандыдаты навук, В. І. Крупко мае пасаду малодшага навуковага супрацоўніка. З канца 2010 г. аддзел узначальвае кандыдат філалагічных навук В. М. Курцова.
Галоўным накірункам дзейнасці аддзела сёння з’яўляецца праца па ўпарадкаванні дыялектных матэрыялаў самых розных інфармацыйных крыніц як лексічнай базы, на аснове якой будзе створана электронная версія зводнага слоўніка беларускіх народных гаворак. Акрамя таго працягваецца назапашванне разнастайных матэрыялаў для фонафонду і тэкставага корпуса. У будучым, грунтуючыся на гэтых матэрыялах, плануецца разгарнуць аналітычную работу па вывучэнні працэсаў, якія адбываюцца ў сучасным вясковым маўленні, а таксама па даследаванні моўнай сітуацыі ў сельскіх рэгіёнах краіны.
АСНОЎНЫЯ ПРАЦЫ, ПАДРЫХТАВАНЫЯ Ў АДДЗЕЛЕ
ЛІНГВАГЕАГРАФІЧНЫЯ АТЛАСЫ
Общеславянский лингвистический атлас. Серия лексико-словообразовательная. Вып. 3. Растительный мир. — Мінск, 2000. — 162 с.
Лексiчны атлас беларускiх народных гаворак: у 5 т. / пад рэд. Ю. Ф. Мацкевіч; навук. рэд. — Мінск, 1993. — Т. 1. Раслiнны i жывёльны свет. — 160 с.; ХIХ + 368 карт; т. 2. Сельская гаспадарка. — 1994. — 145 с. 354 карты; т. 3. Чалавек. 1995. — 115 с.; 293 карты; т. 4. Побыт. — 1997. — 150 с.; 439 карт; т. 5. Семантыка. Словаўтварэнне. Націск. — 1998. — 125 с.; 337 карт.
Дыялекталагiчны атлас беларускай мовы / Ін-т мовазнаўства імя Якуба Коласа АН БССР; пад рэд. Р. І. Аванесава, К. К. Крапівы, Ю. Ф. Мацкевіч. — Мінск : Выд-ва АН БССР, 1963. — VIII + 338 карт.
Лiнгвiстычная геаграфiя i групоўка беларускiх гаворак. — Мінск : Навука i тэхнiка, 1969. — 80 карт.
СЛОЎНІКІ
Сельская гаспадарка: тэматычны слоўнік / Ін-т мовы і літ. імя Якуба Коласа і Янкі Купалы НАН Беларусі; склад. В. Д. Астрэйка [і інш.]; навук. рэд. Л. П. Кунцэвіч, В. М. Курцова. — Мінск : Беларус. навука, 2010. — 527 с.
Чалавек: тэматычны слоўнік / Ін-т мовазнаўства імя Якуба Коласа НАН Беларусі; склад. В. Д. Астрэйка [і інш.]; навук. рэд. Л. П. Кунцэвіч, А. А. Крывіцкі. — Мінск : Беларус. навука, 2006. — 573 с.
Раслінны свет: тэматычны слоўнік / Ін-т мовазнаўства імя Якуба Коласа НАН Беларусі; склад. В. Д. Астрэйка [і інш.]; навук. рэд. Л. П. Кунцэвіч, А. А. Крывіцкі. — Мінск: Беларус. навука, 2001. — 655 с.
Жывёльны свет: тэматычны слоўнік / Ін-т мовазнаўства імя Якуба Коласа НАН Беларусі; склад. В. Д. Астрэйка [і інш.]; навук. рэд. Л. П. Кунцэвіч, А. А. Крывіцкі. — Мінск : Беларус. навука, 1999. — 239 с.
Трухан, Т. М., Клімчук, Ф. Д. Лексіка апрацоўкі льну. Тэматычны слоўнік, лексічны атлас / Ін-т мовазнаўства імя Якуба Коласа НАН Беларусі;Т. М. Трухан, Ф. Д. Клімчук. – Мінск : Права і эканоміка, 2006 г. — 202 с.
Слоўнiк беларускiх гаворак паўночна-заходняй Беларусi i яе пагранiчча: у 5 т. / Акад. навук БССР, Інстытут мовазнаўства імя Якуба Коласа; уклад. Ю. Ф. Мацкевіч [і інш.], рэд. Ю. Ф. Мацкевіч. — Мінск : Навука i тэхнiка, 1979. — Т.1: А-Г. — 728 с.; Т.2: Д-Л, 1980. — 512 с.; Т.3: М-П, 1982. — 536 с.; Т.4: П-С, 1984. — 616 с.; Т.5: С-Я, 1986 — 563 с.
Тураўскi слоўнiк: у 5 т. / Ін-т мовазнаўства імя Якуба Коласа НАН Беларусі; склад. А. А. Крывіцкі [і інш.]; А. А. Крывіцкі. — Мінск : Навука i тэхнiка, 1982. — Т.1: А-Г. — 255 с.; т.2: Д-К, 1982. — 271 с.; т.3: Л-О, 1984. — 311 с.; т.4: П-Р, 1985. — 360 с.; т.5: С-Я, 1987. — 424 с.
ХРЭСТАМАТЫІ
Хрэстаматыя па беларускай дыялекталогіі. Цэнтральная зона / Ін-т мовы і літ. імя Якуба Коласа і Янкі Купалы НАН Беларусі; уклад. В. Д. Астрэйка [і інш.]; навук. рэд. Л. П. Кунцэвіч, В. М. Курцова. — Мінск : Беларус. навука, 2009. — 529 с.
Хрэстаматыя па беларускай дыялекталогii. — Мінск : Выд-ва АН БССР, 1962. — 350 с.
ДЫЯЛЕКТАЛАГІЧНЫЯ ЗБОРНІКІ
Беларуская дыялекталогія: Матэрыялы і даследаванні: зб. навук. арт. / Ін-т мовы і літ. імя Якуба Коласа і Янкі Купалы НАН Беларусі; навук. рэд. Л. П. Кунцэвіч, В. М. Курцова. — Мінск : Беларус. навука, 2012. — Вып. 2. — 263 с.
Беларуская дыялекталогія: Матэрыялы і даследаванні: зб. навук. арт. / Ін-т мовы і літаратуры НАН Беларусі; рэд. Л. П. Кунцэвіч, В. М. Курцова. — Мінск : Беларус. навука, 2010. — Вып. 1. — 315 с.
Народныя скарбы: дыялекталагічны зб. (Да 80-годдзя А. А. Крывіцкага) / Ін-т мовы і літ. імя Якуба Коласа і Янкі Купалы НАН Беларусі; рэд. Л. П. Кунцэвіч. — Мінск : Права і эканоміка, 2008. — 388 с.
Скарбы народнай мовы: дыялекталагічны зб. / Ін-т мовазнаўства імя Якуба Коласа НАН Беларусі; рэд. Л. П. Кунцэвіч. — Мінск : Права і эканоміка, 2005. — 385 с.
Жывое наша слова: дыялекталагічны зб. (Да 90-годдзя чл.-кар. НАН Беларусі Ю. Ф. Мацкевіч) / Ін-т мовазнаўства імя Якуба Коласа НАН Беларусі; рэд. Л. П. Кунцэвіч, І. Я. Яшкін. — Мінск : Беларус. навука. — 2001.— 352 с.
Гавораць чарнобыльцы (з мясцовых гаворак чарнобыльскай зоны ў Беларусі). — Мінск : ЦНБ АН РБ, 1994. — 220 с.
Народная словатворчасць: зб. арт. / Ін-т мовазнаўства імя Якуба Коласа АН БССР; рэд. А. А. Крывіцкі, І. Я. Яшкін. — Мінск : Навука і тэхніка, 1979. — 336 с.
Жывое слова: дыялекталагічны зб. / Ін-т мовазнаўства імя Якуба Коласа АН БССР; рэд. Ю. Ф. Мацкевіч, І. Я. Яшкін. — Мінск : Навука i тэхнiка, 1978. — 288 с.
Народная лексiка: зб. арт. / Ін-т мовазнаўства імя Якуба Коласа АН БССР; рэд. А. А. Крывіцкі, Ю. Ф. Мацкевіч. — Мінск : Навука i тэхнiка, 1977. — 288 с.
Народнае слова: зб. арт. / Ін-т мовазнаўства імя Якуба Коласа АН БССР; пад рэд. А. Я. Баханькова. — Мінск: Навука і тэхніка, 1976. — 355 с.
З народнага слоўнiка: Зб. арт. / Ін-т мовазнаўства імя Якуба Коласа АН БССР; рэд. А. А. Крывіцкі, Ю. Ф. Мацкевіч. — Мінск : Навука і тэхніка, 1975. — 390 с.
АСОБНЫЯ ПУБЛІКАЦЫІ
(манаграфіі, артыкулы)
Астрэйка В. Д. О лингвогеографической дифференциации балтизмов белорусского языка // Исследования по славянской диалектологии. 6. Славянская диалектология и история языка. — М.: Ин-т славяноведения РАН, 2005. —С. 138–56.
Астрэйка В. Д. Асаблівасці намінацыйнай сістэмы гаворак паўночна-заходняй дыялектнай зоны беларускай мовы // Dziedzictwo przeszłości związków językowych, literackich i kulturowych polsko-bałto-wschodniosłowiańskich. T. 3. Językoznawstwo. — Białystok, 2000. — С. 9–18.
Астрэйка В. Д. Балта-ўсходнеславянскае занальнае моўнае ўзаемадзеянне // Мовазнаўства. Літаратура. Культуралогія. Фалькларыстыка: ХІІІ Міжнародны з’езд славістаў (Любляна, 2003): Даклады беларускай дэлегацыі / НАН Беларусі. Беларускі камітэт славістаў. — Мінск: Беларус. навука, 2003.— С. 3–18.
Бунько Н. М. Асаблівасці паходжання назваў дзікіх жывёл у беларускіх гаворках // Роднае слова. — № 11. — 2011. — С. 47.
Бунько Н. М. Матывацыйнае і лінгвагеаграфічнае забеспячэнне назваў свойскіх жывёл у беларускіх гаворках // Нацыянальная мова і нацыянальная культура: аспекты ўзаемадзеяння: навуковы зборнік да 60-годдзя П. А. Міхайлава / рэд. кал. А. В. Барысевіч, Д. В. Дзятко, Н. П. Лобань [і інш.]; адк. рэд. Д. В. Дзятко. – Мінск: Права і эканоміка, 2010. — С. 140-145.
Вайтовiч Н. Т. Ненацiскны вакалiзм народных гаворак Беларусi. — Мінск : Навука i тэхнiка, 1968. — 219 с. з картамi.
Клімчук Ф. Д. Дзве славянскія дыялектныя зоны // Jezikoslovni zapiski. 2007. № 13, st. 1-2: Merkujev zbornik. — S. 227–235.
Клімчук Ф. Д. Гаворкі Берасцейска-Пінскага Палесся і Падляшша як вынік гістарычнага развіцця // Język ukraiński - współczesnośł, historia / red.: F. Czyżewski, P. Hrycenko. — Lublin, 2003. — S. 198–211. (Ser. wydaw. Lubelskie Konwersatorium «Pogranicze»; t. 4).
Клiмчук Ф. Д. Паўднёва-заходнія ізаглосы // Лексічныя ландшафты Беларусі. — Мінск: Навука і тэхніка, 1995. — С. 180–96.
Клiмчук Ф. Д. Гаворкi Заходняга Палесся: Фанетычны нарыс. — Мінск: Навука i тэхнiка, 1983. — 128 с.
Крывіцкі А. А. Да праекта інтэрпрэтацыйнага, або тлумачальнага атласа мясцовай назватворчасці ў гаворках Беларусі // Беларуская лінгвістыка. — Вып. 58. — 2006. — С. 23–29.
Крывіцкі А. А. Намінацыйная словатворчасць і базавая аб'ектывацыя словаўтваральнай асновы // Беларуская лінгвістыка. — Вып. 57. — 2006. — С. 22–31.
Крывіцкі А. А. Асноўныя напрамкі анамасіялагічнага вывучэння лексіка-фразеалагічнай назватворчасці ў гаворках беларускай мовы // Беларуская лінгвістыка. — Вып. 53. — 2003. — С. 3–12.
Крывіцкі А. А. Гаворкі беларускай мовы, пасляваенная моўная сітуацыя і дынаміка маўлення Беларусі // Беларуская мова: Najnowsze dzieje języków słowiańskich. — Opole, 1998. — С. 55–104.
Крывіцкі А. А. Народныя назвы відаў рыбы // Лексічныя ландшафты Беларусі: Жывёльны свет. — Мінск : Навука і тэхніка, 1995. — С. 93–136.
Крывіцкі А. А. Што такое лінгвагеаграфія. — Мінск : Народная асвета, 1986. — 72 с.
Кунцэвіч, Л. П. Тыпы найменняў адуванчыка ў беларускіх народных гаворках // Народныя скарбы: дыялекталагічны зб. — Мінск : Права і эканоміка, 2008. — С. 177–185.
Кунцэвіч Л. П. Беларуская дыялекталогія другой паловы ХХ стагоддзя: набыткі і перспектывы // Беларуская лінгвістыка. — Вып. 60. — 2007. — С. 44 – 53.
Курцова В. М. Аляксандр Ельскі: статус беларускай мовы, значэнне гаворак для літаратурнай мовы і іх месца ў сістэме нацыянальных моўных сродкаў // Беларуская дыялекталогія: Матэрыялы і даследаванні: зб. навук. арт. — Мінск : Беларус. навука, 2012. — Вып. 2. — С. 113–123.
Курцова В. М. Аб адрозненнях у фарміраванні дыялектнай наменклатуры назваў тыпу буякі (дурніцы) і іх намінацыя // Народныя скарбы: дыялекталагічны зб. — Мінск : Права і эканоміка, 2008. — С. 186–217.
Курцова В. М. Шляхі развіцця сучаснай беларускай літаратурнай мовы: нацыяналізацыя як архаізацыя і рэгіяналізацыя // Sdudia belarustyczna. 2. — Lublin, 2007. — С. 261–302.
Курцова В. М. Цэнтральная дыялектная зона як адметнае канвергентнае ўтварэнне гаворак беларускай мовы // Diahronija in sinhronija v dialektoloških raziskavah: Zora 41. — Maribor: Slavistično društvo, 2006. — С. 456–466.
Лексічныя ландшафты Беларусі: Жывёльны свет / Ін-т мовазнаўства імя Якуба Коласа АН Беларусі; навук. рэд. Ф. Д. Клімчук, І. Я. Яшкін. — Мінск : Навука і тэхніка, 1995. — 255 с.
Лiнгвiстычная геаграфiя i групоўка беларускiх гаворак. — Мінск : Навука i тэхнiка, 1968. — 320 с.
Маліцкі Ю. В. Анамасіялагічныя асаблівасці беларускай народнай іхтыялагічнай лексікі // Весці НАН Беларусі. Сер. гуманіт. навук. – № 1. – 2011. – С. 99–103.
Маліцкі Ю. В. Беларуская народная іхтыялагічная лексіка: Аб’ектны тып матывацыйных адносін // Грані роднага слова: зб. мовазнаўч. навук. арт. (да 80-год. праф. П.У. Сцяцко) / ГрДУ імя Я. Купалы; рэдкал.: М. А. Даніловіч (адк. рэд.) [і інш.]. – Гродна: ГрДУ, 2010. — С. 191–196.
Маліцкі Ю. В. Каранёвыя марфемы эмацыянальна-ацэначных дзеясловаў у гаворках усходняй Магілёўшчыны // Весці НАН Беларусі. Сер. гуманіт. навук. — № 3. — 2006. — С. 111–116.
Маліцкі Ю. В. Эмацыянальна-ацэначныя і экспрэсіўныя дзеясловы // Роднае слова. — № 4. — 2005. — С. 32–34.
Мацкевiч Ю. Ф. Марфалогiя дзеяслова ў беларускай мове. — Мінск : Выд-ва АН БССР, 1959. — 292 с.
Міхайлаў П. А. Назвы паўзуноў і земнаводных // Лексічныя ландшафты Беларусі. — Мінск: Навука і тэхніка, 1995. — С. 137–150.
Міхайлаў П. А. Назвы насякомых // Лексічныя ландшафты Беларусі. — Мінск: Навука і тэхніка, 1995. — С. 172–178.
Міхайлаў П. А. Да класіфікацыі ганчарнай лексікі // Пытанні беларускага і славянскага мовазнаўства: Зб. арт. — Мінск : Навука і тэхніка, 1980. — С. 111–115.
Рамановіч Я. М. Назвы птушак // Лексічныя ландшафты Беларусі. — Мінск : Навука і тэхніка, 1995. — С. 71–92.
Сівіцкая Н. В. Назвы адзення ў гаворках беларускай мовы. — Мінск : Беларус. навука, 2011.
Старычонак В.Д. З назваў зімовага транспарту // Беларуская лінгвістыка. 1978. Вып. 13. — С. 30–37.
Трухан Т. М. Аб cannabis sativa і іх назвах ва ўсходніх славян // Беларуская лінгвістыка. — Вып. 60. — 2007. — С. 77–83.
Трухан Т. М. Лінгвагеаграфія дыялектных намінацый адходаў пры апрацоўцы льну // Беларуская лінгвістыка. — 2005. — Вып. 55. — С. 55–61.
Трухан Т. М. Беларуская лексіка ткацтва. Стан вывучэння і задачы // Беларуская лінгвістыка. — Вып. 32. — 1987. — С. 56–61.
Чабярук А. I. Свойскія і дзікія жывёлы // Лексічныя ландшафты Беларусі. — Мінск : Навука і тэхніка. 1995. — С. 25–70 (пра свойскіх жывёл).
Чабярук А. I. Лічэбнік у беларускіх гаворках. — Мінск : Навука i тэхнiка, 1977. — 104 с.
Шаблоўскі А. І. Лексічная анамасіялогія: тыпы матывацыйных адносін // Беларуская лінгвістыка. — Вып. 59. — 2007. — С. 13–22.
Шаблоўскі А. І. Беларуская лексічная экзотыка // Беларуская лінгвістыка. — Вып. 53. — 2003.— С. 25 – 32.
Яшкін І. Я. Паўночна-ўсходнія ізаглосы // Лексічныя ландшафты Беларусі. — Мінск : Навука і тэхніка, 1995. — С. 197–231.
Яшкін І. Я. Узаемадзеянне рознадыялектных сістэм: Марфалогія. Сінтаксіс. — Мінск : Навука i тэхнiка, 1980. — 103 с.
Яшкін, І. Я. Узаемадзеянне рознадыялектных сістэм: Фанетыка. — Мінск : Навука i тэхнiка, 1976. — 176 с.
ВУЧЭБНАЯ І НАВУЧАЛЬНАЯ ЛІТАРАТУРА
Крывіцкі А. А. Дыялекталогія беларускай мовы: дапам. — Мінск : Выш. шк. — 294 с.
Крывіцкі А. А. Практыкум па фанетыцы беларускай мовы: для ВНУ. — Мінск : Выш. шк., 1989. — 221 с. (у сааўтарстве з А. І. Падлужным).
Крывіцкі А. А. Фанетыка беларускай мовы: вучэб. дапаможнiк для фiлалаг. фак. ВНУ. — Мінск : Выш. шк., 1984. — 269 с. (у сааўтарстве з А. І. Падлужным).
Нарысы па беларускай дыялекталогii: вучэб. дапаможнiк. — Мінск : Навука i тэхнiка, 1964. — 415 с.
